Oczywiście, niesprawiedliwe byłoby twierdzenie, że już u zarania Uniwersytetu istniały warunki do wprowadzenia w jego mury socjologii prawa, jako że dopiero w latach trzydziestych XX wieku rozpoczęła się - wtedy bardzo nieśmiało - insty­tucjonalizacja tej subdyscypliny w Polsce, która dopiero po ponad trzydziestu latach nabrała dynamiki^[3], o czym niżej. Warto przy tym podkreślić, że w okresie między­wojennym w światowej literaturze naukowej dyscyplina ta stawała się coraz bardziej obecna, a prace w jej zakresie, posługujące się jej nazwą, publikowano już pod koniec

19. wieku^[4] Wtedy też, zwłaszcza w nauce niemieckiej, podejmowano próby aplikacji socjologii biologicznej do nauki prawa oraz rozwijano etnologiczne prawoznawstwo^[5].

W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim ogólna, wykraczająca poza dogmatykę prawa, naukowa refleksja nad prawem miała przez większość jego historii głównie filozoficznoprawny charakter. Zarazem wskazać można kilku wybitnych uczonych - prawników, którzy podejmowali dyskusję nad pewnymi socjologicznymi kwestiami związanymi z prawem, a nawet wykładali w KUL-u socjologię^[6]. To pierwsze odnosi się m.in. do Hanny Waśkiewicz, która od 1958 r. aż do śmierci w 1993 r. kierowała Katedrą Filozofii Prawa, będącą jedną z dwu poprzedniczek instytucjonalnych obec­nej Katedry Socjologii Prawa i Moralności, powstałej w wyniku połączenia w 2015 r. Katedry Socjologii Moralności z Katedrą Socjologii Prawa i Praw Człowieka, na którą w 2004 r. przemianowano dawną Katedrę Filozofii Prawa.

Hanna Waśkiewicz była przede wszystkim wybitnym filozofem prawa, specja­lizującym się w historii filozofii prawa oraz w zagadnieniach prawa naturalnego, a następnie - ujmowanych w perspektywie prawnonaturalnej - praw człowieka, ale jej dorobek naukowy w istotny sposób wiąże się z pierwszym i trzecim spośród trzech socjologicznych obszarów badawczych Katedry, mających bezpośredni lub pośredni związek z prawem: 1) socjologią prawa, zwłaszcza w aspekcie jej związków z koncepcjami naukowymi Leona Petrażyckiego; 2) socjologią administracji i 3) so­cjologią praw człowieka.

Gdyby chcieć wskazać zagadnienia odnoszące się do prawa, które łączą badania prowadzone w Instytucie Socjologii w ostatnich dekadach z badaniami podejmo­wanymi w KUL-u już od samego początku, zapewne najpierw należałoby wymienić prawo naturalne, a zwłaszcza teorię czy teorie tego prawa. W okresie międzywo­jennym podejmował je zwłaszcza Czesław Martyniak^[7] i ks. Antoni Szymański^[8], zaś po II wojnie światowej przede wszystkim Hanna Waśkiewicz^[9], ale też - po części za jej sprawą - m.in. Czesław Strzeszewski^[10], ks. Karol Wojtyła^[11], ks. Józef Majka^[12],

Adam Rodziński^[13], ks. Władysław Piwowarski^[14], ks. Joachim Kondziela^[15], ks. Edmund Rink^[16], ks. Franciszek J. Mazurek^[17], Krzysztof Motyka^[18]. Ale prace te, choć stanowią wkład do naukowej refleksji nad prawem naturalnym i jego koncepcjami, zasadniczo nie posiadają aspektów socjologicznoprawnych^[19].

Inaczej rzecz się przedstawia z - w pewnym sensie wyjątkową, bo odbiegającą przedmiotowo od pozostałych publikacji autorki - rozprawą Hanny Waśkiewicz, jed­ną z pierwszych na jej drodze naukowej, poświęconą teorii prawa Jerzego Landego^[20]. Wprawdzie Landego trudno uznać za socjologa prawa - był on wręcz modelowym, choć nieortodoksyjnym przedstawicielem teorii prawa - ale zarówno jego dorobek, jak i może w jeszcze większym stopniu dydaktyka zapewniły mu szczególną pozycję w polskiej socjologii prawa. Lande - profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, dokąd przeszedł z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, był petersburskim uczniem najwybitniejszego polskiego filozofa prawa, ale też psychologa i socjologa, Leona

Petrażyckiego (1867-1931)^[21]. Petrażycki był twórcą psychologicznej teorii prawa, na potrzeby której zbudował własne koncepcje metodologiczne i własną psychologię, a następnie własną socjologię. Jego projektujące ujęcie prawa, wypracowane w opo­zycji zwłaszcza do etatystycznych koncepcji pozytywizmu prawnego, było progra­mowo psychologiczne i antyetatystyczne (a w konsekwencji pluralistyczne): prawo lokował on w psychice ludzkiej i definiował jako wszelkie^[22] indywidualne przeżycia psychiczne mające w składzie emocję prawną, a tym samym ujmujące postrzeżone lub wyobrażone zachowanie się w kategoriach obowiązku jednej strony należnego komuś drugiemu jako jego uprawnienie. Stąd też przeżycia prawne i będące ich pro­jekcją emocjonalną normy prawne określał Petrażycki jako dwustronne, imperatyw- no-atrybutywne, zobowiązująco-uprawniające, a w konsekwencji - roszczeniowe, którą to cechę uważał za odróżniającą je od jednostronnych, wyłącznie imperatyw­nych, zobowiązujących, a w konsekwencji bezroszczeniowych przeżyć i norm moral­nych. Jak łatwo zauważyć, ujęcie to różni się od tradycyjnych ujęć prawniczych nie tylko co do statusu ontologicznego, jakie wyznacza ono prawu, ale też co do zakresu tego pojęcia - niepomiernie szerszego niż prawo w znaczeniu prawniczym, które, z różnych względów, Petrażycki uważał za nienadające się do formułowania o nim adekwatnych sądów i teorii naukowych. W jego ujęciu prawo, rozumiane zarówno jako przeżycia, jak i normy, w ogromnej mierze powstaje i funkcjonuje niezależnie od państwa, niekiedy wbrew państwu, w każdej grupie społecznej, nawet tak małej jak rodzina, a nawet grupach nielegalnych, wręcz przestępczych: wszystkie one rzą­dzą się w dużej mierze własnym, rzec można mikrosystemem prawnym. Nieorto- doksyjność tego ujęcia, będącego paradygmatycznym przykładem pluralizmu praw­niczego, wyrażają Petrażycjańskie podziały prawa na prawo pozytywne i intuicyjne, z jednej strony, oraz na prawo oficjalne i nieoficjalne, z drugiej.

Zarazem Petrażycki mocno podkreślał, jak nikt inny przed nim, motywacyjne i wychowawcze działanie prawa oraz jego funkcję organizacyjną i rozdzielczą, uwa­żając że funkcja rozstrzygania konfliktów, z którą mamy do czynienia w sądach, jest jedynie drugorzędną i w gruncie rzeczy mikroskopijną jego aktywnością.

Jerzy Lande był wiernym uczniem Petrażyckiego i propagatorem jego teorii w Polsce. To głównie Lande z pozycji tej teorii brał udział w krajowych dyskusjach teoretycznoprawnych, jako że najważniejsza praca Petrażyckiego w tym zakresie - Teoria prawa i państwa przetłumaczona została dopiero w latach 1959-1960^[23], a sam Petrażycki po przyjeździe do Polski nie podejmował dyskusji ze swoimi przeciwni­kami, zarzucającymi mu skrajny psychologizm, subiektywizm, atomizm społeczny itd.^[24], a w każdym razie nie utrwalił jej w jakiejkolwiek publikacji. Właśnie dlatego, jeszcze za życia Petrażyckiego, Lande stał się - niejako w zastępstwie swego mistrza - głównym rzecznikiem psychologicznej teorii prawa w Polsce. Teoria ta była głów­nym punktem odniesienia uprawianej przez Landego dydaktyki uniwersyteckiej, w tym prowadzonego przezeń po wojnie seminarium, przekształconego w latach stalinowskich w privatissimum^[25], w którego pracach brali udział m.in. Grzegorz Le­opold Seidler, Franciszek Studnicki, Maria Borucka-Arctowa, Kazimierz Opałek, Jerzy Wróblewski, Adam Podgórecki, Jan Górecki i Wiesław Lang, którzy wkrótce stali się głównymi przedstawicielami polskiej teorii i socjologii prawa^[26].

W rozwoju polskiej socjologii prawa istotny był opublikowany już po śmierci Landego jego artykuł na temat socjologii Petrażyckiego^[27] oraz jego postulat wielo­płaszczyznowej teorii prawa, oparty na przekonaniu, że prawo można i należy badać zarówno jako normę prawną, w płaszczyźnie analitycznej, jak i jako zjawisko praw­ne: w płaszczyznach psychologicznej i socjologicznej. Skoro „teoria prawa w swej całości obejmuje prawo jako normę i jako zjawisko rzeczywistości”, to jest zjawi­sko psychiczne („świadomość normy”/”przeżycia psychiczne”) i zjawisko społeczne („zbiorowe zachowanie się ludzi”/„procesy społeczne z tymi przeżyciem związane”), zatem na teorię prawa składać się powinny teoria normy prawnej (analityczna teo­ria prawa) i teoria zjawiska prawnego (empiryczna teoria prawa, a właściwie dwie takie teorie: psychologiczna i socjologiczna)^[28]. Lande jako pierwszy w polskiej na­uce prawa posługiwał się terminem „płaszczyzna”, ale twierdził, że głoszona przez niego koncepcja teorii prawa praktykowana była już przez Petrażyckiego, który - mimo psychologistycznych deklaracji - „ustrzegł się zarówno pomieszań, jak i jed­nostronności metodologicznych, rozgraniczając należycie płaszczyzny: normatywną, teoretyczną i celowościową [...] a w samej teorii logiczno-idealną, psychologiczną i społeczną”^[29].

Hanna Waśkiewicz, która pozostawała w bezpośrednim kontakcie naukowym z J. Landem, bardzo go ceniła i uważała za wytrawnego uczonego. Podkreślała, że był on typem naukowca, którego pasją jest myślenie i dyskutowanie, ale który niechętnie utrwala swoje myśli na piśmie. Stosunkowo skromny ilościowo dorobek piśmienni­czy Landego kładła ona przy tym nie tylko na karb jego osobistej niechęci do pisania i jego złego stanu zdrowia w późniejszych latach, ale także „ogromnego, wprost przy­gniatającego, wpływu Petrażyckiego”^[30]. Wpływ ten uważała także za główne źródło „braków, sprzeczności i niekonsekwencji jego wywodów”^[31]. Poddawszy teorię prawa Landego, w szczególności jego koncepcję tej nauki, rzetelnej analizie, Waśkiewicz dokonała jej krytyki, głównie krytyki immanentnej, której konkluzją było, że „nawet w ramach własnych przesłanek prof. Landego, opartych na logice i metodologii Pe- trażyckiego, trudno byłoby tak rozumianą teorię prawa uważać za jedną naukę teo­retyczną. Według Landego i Petrażyckiego teorią jest zespół twierdzeń adekwatnych, wypowiedzianych o klasie, o której takie twierdzenia mogą być wypowiedziane. Teoria prawa taka, jak ją rozumie prof. Lande, musiałaby wypowiadać twierdzenia

o klasie: przeżycia psychiczne określonego typu plus zbiorowe zachowanie się ludzi, pod którego wpływem to przeżycie się wytwarza i które jest jego następstwem, plus twory myślowe, wyrażające treść tych przeżyć. Klasa taka równie mało nadawałaby się do wypowiadania o niej twierdzeń adekwatnych, jak krytykowane ostro przez Petrażyckiego klasy »jarzyna« lub »zwierzyna«”^[32].

Mimo swojego krytycznego stanowiska wobec teorii prawa Landego oraz leżącej u jej źródła teorii Petrażyckiego, jak również mimo dostrzegania raczej negatywnego niż pozytywnego wpływu Petrażyckiego na twórczość naukową Landego, Waśkie­wicz obu uczonych traktowała z estymą, a samo zagadnienie wpływu Petrażyckiego na polską teorię i socjologię prawa uważała za interesujący problem badawczy. Za jej sprawą wpływ ten stał się na długie lata przedmiotem prowadzonych w Katedrze badań^[33], które z czasem rozszerzono na zagadnienie światowej recepcji twórczości naukowej Petrażyckiego.

Paradoksem swego rodzaju jest to, że właśnie Petrażycki - twórca psychologicz­nej teorii prawa, etykietowany w Rosji i w Polsce jako jednostronny psychologista, a nawet solipsysta - miał pierwszą w Polsce katedrę socjologii i był wiceprezesem Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego w Paryżu, zaś obecnie uważany jest za klasyka światowej socjologii prawa. To on w największym stopniu, choć pośred­nio, przyczynił się do powstania polskiej socjologii prawa i jej obecnego kształtu, co oczywiście potwierdza tezę, że jego teoria zawiera liczne i inspirujące wątki socjolo- gicznoprawne. Jak zauważał Kazimierz Opałek, zapewne najbardziej petrażycjański spośród polskich marksistowskich teoretyków prawa, „dzieło Petrażyckiego stanowi dla współczesnego socjologa prawa istną kopalnię interesujących, często tylko mi­mochodem skreślonych uwag i spostrzeżeń, które mogą stanowić dziś punkt wyjścia dla naszej refleksji, względnie źródło pomysłów w badaniach empirycznych”^[34]. Sło­wa te są w dalszym ciągu aktualne, mimo iż niemała część Petrażycjańskiej spuści­zny została z powodzeniem wykorzystana przez polskich teoretyków i socjologów prawa. Nieprzypadkowo, to właśnie uczeń Petrażyckiego, uczestnik prowadzonego przez niego seminarium socjologii Henryk Piętka opublikował w 1933 r. pierwszą w naszym kraju pracę poświęconą socjologii prawa, w której przedstawił, w duchu petrażycjańskim, przedmiot i metodę tej dyscypliny oraz relacje między nią a socjo­logią, teorią prawa i polityką prawa^[35]. W jego ujęciu teoria prawa miałaby się zaj­mować analizą elementów przeżycia prawnego, jego statyką, zaś socjologia prawa - dynamiką przeżyć prawnych, ich rozwojem w życiu społecznym, zmianami w nich zachodzącymi itp.^[36] W innym miejscu pracy Piętka pisał jednak o tytułowej nauce w innych kategoriach, sprowadzając wszystkie jej zagadnienia do „ustalenia praw socjologicznych, kierujących życiem norm prawnych”^[37]. Ze względu na jej przed­miot formalny socjologię prawa zaliczał Piętka do socjologii ogólnej, a ze względu na jej przedmiot materialny - do nauk prawnych^[38]. Mimo różnych niekonsekwencji i innych słabości, ta niewielka praca, z uwagi na swe pierwszeństwo w postawie­niu problemu statusu metodologicznego socjologii prawa, zajmuje ważne miejsce w rozwoju tej subdyscypliny w naszym kraju. Warto także odnotować, że również za sprawą Piętki na początku lat trzydziestych XX wieku socjologia prawa została wprowadzona jako osobny przedmiot do dydaktyki akademickiej^[39].

Po II wojnie światowej, której ofiarą stali się niemal wszyscy najmłodsi adepci petrażycjanizmu, i po ciemnych latach stalinowskich to właśnie uczniowie Landego: Borucka-Arctowa w Krakowie i Podgórecki w Warszawie stworzyli najważniejsze ośrodki socjologicznoprawne, które - w różnym zakresie, w różny sposób i w róż­nym stopniu - kontynuują zapoczątkowaną przez Petrażyckiego tradycję^[40]. Szczegól­ną rolę w tym względzie, także z uwagi na stanowisko w kwestii samego pojęcia pra­wa i odróżniający go od większości seminarzystów Landego dystans do marksizmu, odegrał Adam Podgórecki, który ponadto walnie przyczynił się do instytucjonalizacji socjologii prawa w Polsce, co miało miejsce w latach sześćdziesiątych XX wieku. To spod jego pióra wyszły pierwsze polskie podręczniki socjologii prawa, poczynając od będącej „programowym manifestem nowej dyscypliny”^[41] Socjologii prawa^[42], i za jego, w głównej mierze, sprawą powstała w 1963 r. Sekcja Socjologii Prawa Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, kierowana przez niego do 1978 r., a rok wcześniej Ko­mitet Badawczy Socjologii Prawa Międzynarodowego Towarzystwa Socjologicznego, którego przez wiele lat był wiceprzewodniczącym^[43].

Adam Podgórecki, jako jeden z niewielu z grona uczniów J. Landego, nie deklaro­wał się jako marksista i podkreślał związek swoich dociekań z koncepcjami naukowy­mi Petrażyckiego^[44]. Związek ten widać już w samej koncepcji socjologii prawa, której zadanie Podgórecki określał jako „rejestrowanie, formułowanie i weryfikowanie ogól­nych zależności istniejących między prawem a innymi czynnikami społecznymi (pra­wo może być wówczas traktowane jako zmienna niezależna lub zależna), ale również próba budowy ogólnej teorii tłumaczącej procesy społeczne, w których odgrywa rolę prawo, i w ten sposób powiązanie tej dyscypliny z całością wiedzy socjologicznej”^[45]. Podgóreckiego wizja socjologii prawa współbrzmi ze stanowiskiem Petrażyckiego, w myśl którego „obok badania naukowego prawa samego w sobie, jako odrębnej klasy zjawisk [...] zadaniem teorii prawa jest następnie zbadanie naukowe [...] dwustronnego związku przyczynowego: 1) badanie naukowe prawa jako czynnika życia społeczno- -psychicznego, stworzenie teorii przyczynowego oddziaływania prawa i 2) badanie prawa jako wytworu tego życia, stworzenie teorii genezy i rozwoju prawa”^[46].

Związków socjologii prawa Podgóreckiego z teorią Petrażyckiego jest wiele, lecz najistotniejszy dotyczy samej koncepcji prawa, którą ten ostatni sformułował - jak już zaznaczono - w opozycji do pozytywizmu prawniczego, ale i marksizmu, uznających za prawo normy postępowania (i ich systemy) ustanowione bądź uznane przez pań­stwo i chronione przymusem państwowym. Podgórecki podzielał pogląd Petrażyc­kiego, że uznając placet państwa za cechę definicyjną prawa, prawoznawstwo „pozba­wia się [...] bogatego i pouczającego materiału: tych zjawisk prawnych, które powstały i powstają poza państwem, niezależnie od niego i przed pojawieniem się państwa, i zwęża swe pole widzenia do ciasnego, rzec można, oficjalno-kancelaryjnego widnokręgu”^[47], i podobnie jak on ujmował prawo w szerokiej antyetatystycznej i plu­ralistycznej perspektywie, przejmując przy tym Petrażycjańskie rozróżnienia prawo pozytywne/prawo intuicyjne i prawo oficjalne/prawo nieoficjalne, którymi posługi­wał się zresztą w raczej liberalny sposób.

Biorąc pod uwagę psychologiczny i antyetatystyczny, a w konsekwencji pluralistycz­ny wymiar L. Petrażyckiego ujęcia prawa oraz odnosząc je do polskiej refleksji nad prawem drugiej połowy XX wieku, sformułowano opinię, że „o ile współcześni teore­tycy prawa w taki czy inny sposób spożytkowali Petrażycjańską koncepcję prawa w jej wymiarze wertykalnym, zwracając uwagę także na psychiczny wymiar prawa i psy­chologiczną problematykę prawoznawstwa oraz podejmując zapoczątkowaną przez Petrażyckiego dyskusję nad ontologią i epistemologią prawa”, o tyle Adam Podgórecki i związani z nim warszawscy socjologowie prawa: Kazimierz Frieske, Andrzej Kojder, Jacek Kurczewski, Jerzy Kwaśniewski^[48], „nawiązali do tej koncepcji przede wszystkim w jej wymiarze horyzontalnym i opowiedzieli się za szerokim rozumieniem prawa, uzasadniającym m.in. badanie przed- i pozapaństwowych kultur prawnych”^[49].

Podgórecki definiował prawo wielokrotnie, ale - jak się wydaje - jego stanowisko, trudne do jednoznacznej interpretacji, bo wyrażane wielokrotnie i niekiedy niespój­nie, najlepiej oddaje definicja, w myśl której „prawo to normy (lub norma) zespolone wzajemnymi oczekiwaniami i wiążące obowiązkami i uprawnieniami co najmniej dwie strony”^[50]. Jego zdaniem definicja ta usuwa wadę ujęcia Petrażyckiego, w myśl którego prawo jest zjawiskiem psychiki indywidualnej. Zdaniem Podgóreckiego „wy­obrażenia wariata, iż jest on właścicielem piramid egipskich [...] nie są [...] zjawi­skiem prawnym; stałyby się nim jednak wtedy, gdyby inny wariat uznał te roszczenia i gdyby na zasadzie tego uznania wywiązały się pomiędzy nimi odpowiednie społecz­ne interakcje”^[51]. Jak widać, definicja ta jest petrażycjańska co do ducha, ale nie co do litery. Wprawdzie łączy ją z ujęciem Petrażyckiego współwystępowanie w niej pojęć obowiązku i uprawnienia, a więc opowiedzenie się za imperatywno-atrybutywnym charakterem prawa, ale nabiera ono u Podgóreckiego wyraźnie interpersonalnego, socjologicznego wymiaru, który posiadałoby ono nawet bez odwołania się do typo­wo socjologicznej kategorii „interakcji”.

Adam Podgórecki nie tylko przyjmował petrażycjańskie szerokie ujęcie prawa, ale też twierdził, że teoria Petrażyckiego jest „najbardziej chyba rozwiniętą teorią [...] dotyczącą społecznego oddziaływania i społecznej funkcji prawa”^[52] i właśnie jej używał jako modelu do systematyzacji wyników własnych badań w tym zakresie^[53]. Stąd socjologię prawa Podgóreckiego można widzieć - za Klausem A. Ziegertem - jako „próbę empirycznego testu teorii Petrażyckiego o imperatywno-atrybutywnej naturze prawa”^[54]. Niektóre z zawartych w tej teorii i zaadaptowanych przez Podgó­reckiego kategorii analitycznych, w szczególności rozróżnienie postawy zasadniczej i celowościowej, weszły na stałe nie tylko do polskiej socjologii prawa, ale i do so­cjologii moralności i socjologii tout court^[55].

Adam Podgórecki zainteresował koncepcjami Petrażyckiego i zainspirował do ich aplikacji badawczej kolejne pokolenia polskich socjologów prawa^[56], w szczególności wymienionych wyżej K. Frieske, A. Kojdera i J. Kurczewskiego, których można zali­czyć do petrażycjańskiej szkoły Adama Podgóreckiego^[57] czy - bardziej ogólnie - do trzeciej generacji szkoły petrażycjańskiej^[58]. Podobną szkołę, petrażycjańską co do ducha, stworzył J. Kurczewski przez lata kierujący Katedrą Socjologii i Antropologii Obyczajów i Prawa w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW i jej poprzed­nikami instytucjonalnymi. Zaliczyć do niej można Małgorzatę Fuszarę i Iwonę Jaku- bowską-Branicką, którym dane było jeszcze uczęszczać na wykłady Podgóreckiego, a następnie Katarzynę Dzieniszewską-Naroską, Aleksandrę Herman, Aleksandrę Niżyńską i Edytę Radzewicz. W ich pracach, które za chwilę będą przywołane raz jeszcze, petrażycjańska perspektywa badawcza jest wyraźnie widoczna^[59].

Prace wymienionych autorek kierują nas ku socjologii praw człowieka, które - jak uprawnienia w ogóle - zarówno w Polsce, jak i w nauce światowej stały się przed­miotem refleksji socjologicznej stosunkowo niedawno, w ostatnich dwu dekadach

20. wieku^[60], po latach obojętności, a nawet niechęci socjologów do problematyki praw człowieka, w pewnej mierze wynikających z dziedzictwa Marksa, Durkheima i Webera^[61]. Na obojętność tę wskazywali u nas kilkukrotnie tu już przywoływani J. Kurczewski i H. Waśkiewicz, którym - obok A. Podgóreckiego - przypisać na­leży pierwszeństwo w uprawianiu i/lub postulowaniu socjologicznej refleksji nad uprawnieniami, w tym zwłaszcza prawami człowieka. J. Kurczewski ponad 40 lat temu zauważał, że polska empiryczna socjologia prawa dotychczas niewiele miejsca poświęcała uprawnieniom, mimo iż tak bliskie jej podejście do prawa L. Petrażyc- kiego „wyjątkowo się do tego nadaje”^[62]. Kilka lat później na podobne zaniedbania so­cjologów w odniesieniu do praw człowieka wskazywała H. Waśkiewicz. W referacie, wygłoszonym w 1986 r. na konferencji zorganizowanej przez ówczesny Zakład So­cjologii Obyczajów i Prawa Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW^[63], wyraziwszy opinię, że „socjologowie nie wydają się szczególnie zainteresowani spo­łecznymi aspektami praw człowieka” i że aspekty te są „być może” ważniejsze niż ich aspekty prawne^[64], uczona - jako pierwsza w polskiej i zapewne jedna z pierwszych w światowej literaturze naukowej - sformułowała i uzasadniła postulat podjęcia socjo­logicznych badań nad prawami człowieka^[65]. Wśród wskazywanych socjologom przez H. Waśkiewicz zagadnień badawczych znalazły się kwestie świadomości praw czło­wieka oraz ich respektowania i ich naruszania w poszczególnych społeczeństwach.

Już rok później w ramach kongresu socjologii prawa w Bolonii odbyły się dwie sesje poświęcone realizacji tego, o co apelowała prof. Waśkiewicz. Swoje prace przed­stawili w nich również polscy socjologowie, wszyscy związani z tradycją Petraży- cjańską: Kurczewski, Podgórecki i Jan Górecki^[66]. Szczególnie ważne dla omawianej problematyki było wystąpienie Podgóreckiego, także z uwagi na to, że jest pierwszą pracą polskiego uczonego^[67], która wprost zajmuje się socjologią praw człowieka oraz pierwszą, i jak dotąd chyba jedyną, w naszej nauce, z nazwą tej subdyscypliny czy ob­szaru badawczego w tytule. Podgórecki, skądinąd daleki od podzielanej przez Hannę Waśkiewicz prawnonaturalnej wizji praw człowieka^[68], podjął kilka wskazanych przez nią, choć - jak się zdaje - niezależnie od niej, zagadnień, a przy tym w istotny spo­sób korzystał z koncepcji Petrażyckiego, głównie z jego „prawa intuicyjnego”. Jego zdaniem, rzetelnej socjologii praw człowieka nie można zbudować bez tego pojęcia^[69];

ono również jest istotne dla zaproponowanego przezeń podziału tych uprawnień na kompletne i ułomne^[70].

Z tradycją Petrażycjańską związana jest, choćby genealogicznie, większość pol­skich uczonych uprawiających socjologię praw człowieka, spośród których, oprócz wymienionych wyżej bezpośrednich i pośrednich uczniów A. Podgóreckiego^[71], od­notujmy M. Borucką-Arctową i Annę Turską z ich zespołami^[72], a z badaczy wywo­dzących się z KUL-u - ucznia piszącego te słowa Błażeja Kmieciaka^[73].

Wracając na zakończenie do A. Podgóreckiego, podkreślić należy także rolę, jaką jego prace obcojęzyczne odegrały w przybliżaniu światowej socjologii prawa dorobku Petrażyckiego, którego określał on mianem „zapoznanego ojca socjologii prawa”^[74], a siebie jako jego prawowitego intelektualnego wnuka^[75]. Zgadzając się z tym ostat­nim określeniem, warto raz jeszcze posłużyć się współbrzmiącą z nim oceną Klausa A. Ziegerta, którego zdaniem Adam Podgórecki jest „najściślejszym ogniwem łączą­cym ustaloną przez Petrażyckiego tradycję ze współczesną polską socjologią prawa. Nie zadowala[ł] się on samym włączeniem idei Petrażyckiego do własnych badań, co wszyscy uczeni z grupy krakowskiej robi[li] w większym lub mniejszym stopniu [...]. Stara[ł] się raczej wypełnić program naukowy, »przesłanie« dzieła Petrażyckiego w ramach współczesnej teorii i metodologii nauk społecznych, usiłując kontynuować dociekania nad społeczną istotą prawa i zadaniami, które musi przed sobą stawiać »prawdziwa« nauka prawna”^[76].

W tym stanie rzeczy można by na użytek tego opracowania tytuł poświęconego polskiej teorii prawa opracowania Jerzego Wróblewskiego: Teaching Jurisprudence in Poland: from Petrażycki to Marxist Theory ^[77], sparafrazować na: Teaching Sociology of Law in Poland: from Petrażycki to Podgórecki.

Bibliografia

Anleu S.R., Sociologists Confront Human Rights: The Problem of Universalism, „Journal of Sociology” 35(1999), nr 2, s. 198-212.

Anzilotti D., La filosofia del diritto e la sociología, Meozzi, Firenze 1892.

Arcimowicz J., Rzecznik Praw Obywatelskich. Aktor sceny publicznej, Trio, Warszawa 2003.

Borucka-Arctowa M., Postawy wobec praw i wolności obywatelskich oraz socjalnych w sta­rych i nowych demokracjach, w: Prawo i ład społeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Socjologii Prawa,Warszawa 2000, s. 222-244.

Bunge C.O., Teoría del derecho: principios de sociología jurídica, Las Ciencias, Buenos Aires 1905.

Deflem M., Chicoine S., The Sociological Discourse on Human Rights: Lessons from the Sociology of Law, „Development and Society” 40(2011), s.101-115.

Dzieniszewska-Naroska K, Prawa i wolności obywatelskie w poczuciu prawnym mieszkań­ców małego miasta, w: Socjologia prawa: Prof. Adam Podgórecki in memoriam, red. J. Kur­czewski, („Prace ISNS”, nr 2), Warszawa 1999, s. 552-579.

DziENiszEWSKA-NAROSKA K., ACTA, czyli Antyteza Cnoty Tolerancji Akademickiej. Rzecz

0. ściąganiu przez pryzmat koncepcji Leona Patrażyckiego, w: O społeczeństwie, prawie
1. obyczajach. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Jackowi Kurczewskiemu, oprac. Katedra Socjologii i Antropologii Obyczajów i Prawa ISNS UW, Wydawnictwo słowo/ obraz terytoria, Gdańsk 2013, s. 63-83.

Ehrlich E., Grundlegung der Soziologie des Rechts, Duncker und Humblot, Leipzig 1913.

Ferri E., Socialismo e criminalité, Fratelli Bocca, Roma-Torino-Firenze 1883.

Fittipaldi E., Love, Anankasticity and Human Rights: The Perspective of a Petrażyckian Continental Legal Realism, w: Zasada proporcjonalności a ochrona praw podstawowych w państwach Europy, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu, Wałbrzych 2015, s. 35-64.

Florian E., La teoriapsicologica della diffamazione. Studio sociologico-giuridico, Fratelli Boc­ca, Torino 1893.

Freeman M., Prawa człowieka, przeł. M. Frania, Sic!, Warszawa 2007.

Fuszara M., Codzienne konflikty i odświętna sprawiedliwość, Zakład Socjologii Obyczajów i Prawa IPSiR UW, Warszawa 1988.

Fuszara M., Leon Petrażycki on Women’s Rights, „Societas/Communitas” 2009, nr 1(7), s. 37-45.

Górecki J., Functionalism and Justification of Ethics, w: Laws and Rights. Proceedings of the International Congress of Sociology of Law for the Ninth Centenary of The University of Bologna (May 30 - June 3, 1988), red. V. Ferrari, Giuffrè, Milano 1991, s. 589-612.

Gurvitch G., Elements de socjologie juridique, Dalloz, Paris 1940.

Gurvitch G., Sociology of law, with a preface by Roscoe Pound, Alliance Book Corporation, New York 1942.

Hercberg M., Prof. Leon Petrażycki a teorja prawa, „Kurjer” 1909, nr 207, s. 2; nr 208, s. 1-2; nr 209, s. 2-3; nr 210, s. 2.

Herman A., Naturystyczny kodeks etyczny jako przykład prawa intuicyjnego w ujęciu Leona Petrażyckiego, w: O społeczeństwie, prawie i obyczajach. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Jackowi Kurczewskiemu, oprac. Katedra Socjologii i Antropologii Obyczajów

1. Prawa ISNS UW, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2013, s. 44-62.

Jakubowska I., Procesy kształtowania się przekonań i ocen moralnych dzieci i młodzieży, Zakład Socjologii Obyczajów i Prawa IPSiR UW, Warszawa 1986.

Jakubówska-Branicka I., Teoria sprawiedliwości Leona Petrażyckiego. O równowadze upraw­nień i obowiązków, w: O społeczeństwie, prawie i obyczajach. Księga pamiątkowa ofiaro­wana profesorowi Jackowi Kurczewskiemu, oprac. Katedra Socjologii i Antropologii Oby­czajów i Prawa ISNS UW, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2013, s. 23-43.

Karpiński J., Z zagadnień ontologii prawa, w: Prawo w społeczeństwie, red. J. Kurczewski, PWN, Warszawa 1975, s. 55-71.

Kmieciak B., Prawa pacjenta i ich ochrona. Studium socjologiczne, Wydawnictwo KUL, Lu­blin 2015.

Kmieciak B., Socjologia praw pacjenta - wybrane uwagi, analizy i refleksje, „Acta Universi- tatis Lodziensis”, Folia Iuridica, 79(2017), s. 21-37.

Kojder A., Godność i siła prawa. Szkice socjologicznoprawne, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.

Kojder A., Inspiracje Petrażycjańskie w twórczości Adama Podgóreckiego, w: Idee nauko­we Adama Podgóreckiego, red. J. Kwaśniewski, J. Winczorek, IPSiR UW-PTS, Warszawa 2009, s. 37-52.

Kojder A., U źródeł socjologii prawa. Podstawowe fakty i kilka dygresji, „Prace IPSiR UW” 15(2010), s. 55-107.

Kojder A., Petrażycki Leon, w: Socjologia prawa, red. A. Kojder, Z. Cywiński, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014, s. 288-292.

Kojder A., Socjologia prawa w Polsce: rozwój idei i instytucjonalizacja, w: Socjologia prawa. Główne problemy i postacie, red. A. Kojder, Z. Cywiński, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014, s. 441-446.

Kondziela J., Prawo naturalne jako podstawa społeczności międzynarodowej, „Roczniki Fi­lozoficzne” 18(1970), z. 2, s. 107-117.

Kurczewski J., Pojęcie własności w socjologiczno-prawnych badaniach porównawczych, w: Prawo w społeczeństwie, red. J. Kurczewski, PWN, Warszawa 1975, s. 135-171.

Kurczewski J., On Measurement of Subjective Rights, w The Polish Sociology of Law Newslet­ter, red. A. Kojder, J. Kurczewski, J. Licki, Polish Sociological Association. Section on the Sociology of Law, Warsaw 1978.

Kurczewski J., From Sociology of the Normative, w: Niedzica Castle Papers Niedzica Castle Papers on Rights and Duties, red. J. Kurczewski, University of Warsaw, Institute of Social Pre­vention and Resocialisation, Sociology of Custom and Law Unit, Warsaw 1987, s. 133-161.

Kurczewski J., Rezurekcja praw w Polsce, „Res Publica” 4(1990), nr 6, s. 73-85.

Kurczewski J., Resurrection of Rights in Poland, w: Laws and Rights. Proceedings of the Inter­national Congress of Sociology of Law for the Ninth Centenary of The University of Bologna (May 30 - June 3, 1988), red. V. Ferrari, Giuffrè, Milano 1991, s. 363-381.

Kurczewski J., Resurrection of Rights in Poland, Clarendon Press, Oxford 1993.

Kurczewski J., Living Sociology of Law, Chair in Sociology and Anthropology of Custom and Law. Institute of Applied Social Sciences, University of Warsaw, Warsaw 2010.

Kurczewski J., Adam Podgóreckis Empirical Theory of Law, „Societas/Communitas” 2013, nr 1(15), s. 79-97.

Kwaśniewski J., Prawa człowieka w świadomości społecznej, w: Prawo i ład społeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wydział Prawa i Administracji Uniwer­sytetu Warszawskiego, Katedra Socjologii Prawa, Warszawa 2000, s. 201-221.

Lande J., Studia z filozofii prawa, oprac. K. Opałek, PWN, Warszawa 1959.

Licki J., Życie i twórczość Leona Petrażyckiego, w: O nauce, prawie i moralności. Pisma wy­brane, red. A. Kojder, PWN, Warszawa 1985, s. XV-LXIII.

Luhmann N., Grundrechte als Institution: ein Beitrag zur politischen Soziologie, Duncker & Humblot, Berlin 1965.

Łaciak B., Prawa dziecka w Polsce - teoria i praktyka, w: Socjologia prawa: Prof. Adam Pod­górecki in memoriam, red. J. Kurczewski („Prace ISNS”, nr 2), Warszawa 1999, s. 488-507.

Majka J., Prawo naturalne w ostatnich dokumentach społecznych Kościoła, „Roczniki Filozo­ficzne” 18(1970), z. 2, s. 35-49.

Mariański J., Postawy zasadnicze i celowościowe w społeczeństwie polskim: fakty, trendy, per­spektywy, „Collectanea Theologica” 54(1984), nr 1, s. 5-35.

Martyniak Cz., Obiektywna podstawa prawa według św. Tomasza z Akwinu, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1949.

Motyka K., Prawo - socjologia prawa - polityka prawa. Wątki Petrażycjańskie w twórczości na­ukowej Adama Podgóreckiego, w: Między autonomią a kontrolą, red. A. Kojder, J. Kwaśniewski, Uniwersytet Warszawski, Polskie Towarzystwo Socjologiczne, Warszawa 1992, s. 88-100.

Motyka K., Petrażycjańskie inspiracje I Odrodzenia prawa naturalnego, w: Ku prawdzie we wspólnocie człowieka i Boga. Studia dedykowane Ks. Stanisławowi Kowalczykowi, red. E. Ba- lawajder, P. Nitecki, A. Jabłoński, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz 1997, s. 252-258.

Motyka K., Adama Podgóreckiego spory z Petrażyckim, w: Socjologia prawa: Prof. Adam Pod­górecki in memoriam, red. J. Kurczewski, (Prace ISNS, nr 2), Warszawa 1999, s. 297-311.

Motyka K., Poglądy filozoficznoprawne Czesława Martyniaka na tle europejskim, w: Prawo, kultura, uniwersytet. 80 lat ośrodka prawniczego KUL, red. A. Dębiński, RW KUL, Lublin 1999, s. 151-163.

Motyka K., Socjologizujący prawnicy: Czesław Martyniak, Zdzisław Papierkowski, Leon Hal- ban, w: Pomiędzy etyką a polityką. 80 lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, red. E. Hałas, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1999, s. 195-207.

Motyka K., Wpływ Leona Petrażyckiego na polską teorię i socjologię prawa, RW KUL, Lublin 1993.

Motyka K., Amerykańskiepetrażycjana: Law and Morality w oczach krytyki, w: Prawo i ład spo­łeczny. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wydział Prawa i Admini­stracji Uniwersytetu Warszawskiego. Katedra Socjologii Prawa, Warszawa 2000, s. 314-328.

Motyka K., Nie bójmy się prawa naturalnego, w: Edukacja i konstytucjonalizm. Eseje Pody­plomowego Studium Konstytucjonalizmu UMCS, red. K. Motyka, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2000, s. 85-93.

Motyka K., Wstęp, w: J. Finnis, Prawo naturalne i uprawnienia naturalne, tłum. K. Lossman, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2001, s. IX-XVIII.

Motyka K., Prawo naturalne bez natury, bez prawa i bez Boga? Teoria prawa naturalnego Johna Finnisa, w: Ze sztandarem prawa przez świat. Księga dedykowana Profesorowi Wień­czysławowi Józefowi von Igelgrund z okazji 85-lecia urodzin, red. R. Tokarczyk, K. Motyka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 317-333.

Motyka K., Law and Sociology. The Petrażyckian Perspective, w: Law and Sociology, red. M. Freeman, Oxford University Press, Oxford 2006, s.19-40.

Motyka K., Leon Petrażycki: Challenge to Legal Orthodoxy, TN KUL, Lublin 2007.

Motyka K., Petrażycki, Leon, w: Powszechna encyklopedia filozofii, red. A. Maryniarczyk, t. VII, Lublin 2007, s. 138-142.

Motyka K., Hanna Waśkiewicz: prawo naturalne - prawa człowieka - socjologia praw czło­wieka, w: Tradycja i współczesność. 90 lat socjologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, red. S. Fel, J.P Gałkowski, J.M. Zabielska, Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, s. 127-140.

Motyka K., Od Redaktora naukowego, „Roczniki Nauk Społecznych” 43(2015), nr 4, s. 7-9.

Nardi-Greco C., Sociologia giuridica. Contributo, Nabu Press, Fratelli Bocca, Torino 1907.

Niźyńska A., Masoch, Ehrlich and Petrażycki: Literature and Law as a Framework for Analysis of Sado-masochistic Relations in the XIX^th Century, „Societas/Communitas” 2009, nr 1(7), s. 63-68.

Opałek K., Teoria Petrażyckiego a współczesna teoria prawa, w: Z zagadnień teorii prawa i teorii nauki Leona Petrażyckiego, red. tenże, PWN, Warszawa 1969, s. 113-135.

Petrani A., Wydział Prawa Kanonicznego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i jego dzia­łalność dydaktyczno-wychowawcza w ciągu pięćdziesięciolecia, „Roczniki Teologiczno- -Kanoniczne” 15(1968), z. 5, s. 5-65.

Petrażycki L., Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. I, oprac. J. Lande, PWN, Warszawa 1959.

Petrażycki L., Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności, t. II, oprac. W. Le­śniewski, PWN, Warszawa 1960.

Pieniążek A., Stefaniuk M., Socjologia prawa. Zarys wykładu, Wolters Kluwer, Warszawa 2014.

Pieniążek A., Tefelski P., Wpływ teorii Leona Petrażyckiego na współczesną socjologię pra­wa, „Annales UMCS”, Sectio G, „Ius”, 1981, vol. 28, s. 61-79.

Piwowarski W., Socjologia moralności a prawo naturalne, „Roczniki Filozoficzne” 18(1970), z. 2, s. 91-104.

Piętka H., Przedmiot i metoda socjologii prawa, „Themis Polska” seria 3, 8(1933), s. 3-33.

Podgórecki A., Socjologia prawa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1962.

Podgórecki A., Zarys socjologii prawa, PWN, Warszawa 1971.

Podgórecki A., Empiryczna socjologia prawa, w: Prawo w społeczeństwie, red. J. Kurczewski, PWN, Warszawa 1975, s. 7-43.

Podgórecki A., Definicja prawa, „Prace IPSiR UW” 2(1978), s. 9-27.

Podgórecki A., Unrecognized Father of Sociology of Law: Leon Petrażycki, „Law and Society Review” 15(1980-1981), s. 183-202.

Podgórecki A., Toward a Sociology of Human Rights, w: Laws and Rights. Proceedings of the International Congress of Sociology of Law for the Ninth Centenary of The University of Bologna (May 30 - June 3, 1988), red. V. Ferrari, Giuffre, Milano 1991, s. 417-432.

Podgórecki A., Socjologiczna teoria prawa, tłum. Ł.M. Kwaśniewska i R. Smogór, Warszawa 1998.

Post A.H., Grundriss der ethnologischen Jurisprudenz, vol. I-II, Schulzesche Hof-Buchhand­lung und Hof-Buchdruckerei A. Schwartz, Oldenburg und Leipzig 1894-1895.

Prawa człowieka i ich granice, red. I. Jakubowska-Branicka, Uniwersytet Warszawski, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Warszawa 2002.

Prawo i wykluczenie. Studium empiryczne, red. A. Turska, CH Beck, Warszawa 2010.

Radzewicz E., Prawo do drogi. Przypadek Trawelerów z miasta Galway [streszczenie], https://depotuw.ceon.pl/handle/item/2376.

Rink E., Koncepcje „natury rzeczy” we współczesnej filozofii prawa, „Roczniki Filozoficzne” 22(1974), z. 2, s.123-150.

Rodziński A., Personalistyczna koncepcja kultury a prawo naturalne, „Roczniki Filozoficzne” 18(1970), z. 2, s. 77-89.

Rozmowa z p. dr Henrykiem Piętką, Asystentem przy Seminarium filozofii i encyklopedii prawa UW, „Ruch Akademicki” 1931, nr 1, s. 8.

Simonelli M.A., The Birth of Sociology of Law: Carlo Nardi-Greco, „Societas/Communitas” 2016, nr 2(22), s. 221-234.

Sociologia del diritti umani, red. R. Treves, V. Ferrari, „Sociología del diritto” 16(1989), nr 1.

Sociology and Jurisprudence of Leon Petrażycki, red. J. Gorecki, University of Illinois Press, Urbana-Chicago-London 1975.

Socjalizacja prawna, red. M. Borucka-Arctowa, Ch. Kourilsky, Scholar, Warszawa 1993.

Strzeszewski Cz., Źródła naturalno-prawne harmonii rozwoju gospodarczego, „Roczniki Filozoficzne” 18(1970), z. 2, s. 61-70.

Szczurkiewicz T., Rasa, środowisko, rodzina, Polski Instytut Socjologiczny, Warszawa-Po- znań 1938.

Szymański A., Zakon przyrodzony, Pierwsza Związkowa Drukarnia, Lwów 1931.

Timasheff N.S., An Introduction to the Sociology of Law, Harvard University Press, Cam­bridge, Mass 1939.

Turner B.S., The Globalization of Human Rights: Violence, New Wars and. Failed States, „Korea Observer” 37(2007), nr 1, s. 23-55.

Turner B.S., Sociology of Human Rights, w: The Oxford Handbook of International Human Rights Law, red. D. Shelton, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 82-103.

Ursini-Scuder S., Corso superiore di sociologia del diritto, ordinata ideologicamente: tentativo scientifico di un progetto unico internazionale del corso universitario di filosofia del diritto pura, Giuseppe Pedone Lauriel Editore, Palermo 1890.

Waśkiewicz H., Teoria prawa prof. Jerzego Landego (próba charakterystyki), „Roczniki Filo­zoficzne” 5(1957), z. 4, s. 271-302.

Waśkiewicz H., „Drugie odrodzenie”prawa naturalnego, „Roczniki Filozoficzne” 10(1962), z. 2, s. 115-151.

Waśkiewicz H., Prawo naturalne w encyklice „Pacem in terris”, „Zeszyty Naukowe KUL” 1964, z. 1, s. 27-36.

Waśkiewicz H., „Nowa nauka”prawa naturalnego Jacques Leclercqa, „Studia Philosophiae Christianae” 3(1967), nr 1, s. 229-253.

Waśkiewicz H., Historia teorii prawa naturalnego, „Roczniki Filozoficzne” 16(1969), z. 2, s. 69-89.

Waśkiewicz H., Powszechność prawa naturalnego, „Studia Philosophiae Christianae” 6(1970), s. 236-268.

Waśkiewicz H., Prawo naturalne - prawo czy norma moralna, „Roczniki Filozoficzne” 18(1970), z. 2, s. 11-32.

Waśkiewicz H., Prawa człowieka. Pojęcie, historia, „Chrześcijanin w Świecie” 1978, nr 3-4, s. 11-48.

Waśkiewicz H., Problem prawa naturalnego - problemem otwartym [Wypowiedź w ankie­cie redakcyjnej opracowanej z Jerzym Zajadłą], „Chrześcijanin w Świecie” 1985, nr 5, s. 66-70.

Waśkiewicz H., Some Remarks on the Necessity of Sociological Study of Some Aspects of the Human Rights Problems, w: Niedzica Castle Papers on Rights and Duties, red. J. Kurcze­wski, University of Warsaw, Institute of Social Prevention and Resocialisation, Sociology of Custom and Law Unit, Warsaw 1987, s. 36-45.

Waśkiewicz H., Kilka uwag o konieczności socjologicznych badań nad niektórymi aspek­tami problematyki praw człowieka, „Roczniki Nauk Społecznych” 43(2015), nr 4, s. 11-15.

Wojtyła K., Osoba ludzka a prawo naturalne, „Roczniki Filozoficzne” 18(1970), z. 2, s. 53-57.

Wróblewski J., Jerzy Lande jako teoretyk prawa, w: J. Lande, Studia z filozofii prawa, oprac. K. Opałek, PWN, Warszawa 1959, s. 5-82.

Wróblewski J., Teaching Jurisprudence in Poland: from Petrażycki to Marxist Theory, w: L’Educazione giuridica, II-Profili storici, Università degli studi di Perugia, Perugia 1979, s. 258-276.

Young T.R., The Sociology of Human Rights, „Humanity & Society” 5(1981), s. 353-369.

Zemło M., Leona Petrażyckiego socjologia wiedzy moralno-prawnej, w: Współczesne proble­my socjologii wiedzy. W 80-lecie ideologii i utopii Karla Mannheima, red. T. Korczyński, Warszawskie Wydawnictwo Socjologiczne, Warszawa 2017, s. 83-100.

Zerboglio A., Lalcoolismo. Studio sociologico-giuridico, Fratelli Bocca, Torino 1892.

Ziegert K., Adam Podgóreckis Sociology of Law: the Invisible Factors of the Functioning of Law Made Visible, „Law and Society Review” 1977, vol. 12, s. 151-180.

Ziembiński Z., Socjologia prawa jako nauka prawna, PWN, Warszawa-Poznań 1975. Znamierowski Cz., Psychologiczna teoria prawa. Analiza krytyczna [Psychological Theory of Law. A Critical Analysis], „Przegląd Filozoficzny” 25(1922), nr 1, s. 1-78 (także osobna odbitka).

Znaniecki F., Wstęp do socjologii, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1922.