STRONY PAMIĘCI PROFESORA ADAMA PODGÓRECKIEGO

Monumenta Universitatis Varsoviensis. Portrety Uczonych. Profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945 r.

Adam Podgórecki, urodzony 16 XII 1925 w Krakowie. Studia na UJ, doktorat (1951). Adiunkt w Instytucie Socjologii UW (1958), habilitacja (1962), docent (1965), profesor (1972). Prodziekan Wydziału Filozofii (1965-1966). Współzałożyciel Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji (1972), kierownik Zakładu Socjologii Norm i Patologii Społecznej. Visiting professor w Northwestern University (1967), fellow w All Souls College w Oksfordzie (1971), University of Pennsylvania (1972) oraz w Stanfordzie (1972-1975). W 1976 usunięty z UW, od 1977 za granicą: w Netherlands Institute for Advanced Study in Humanities, następnie w Center for Socio-Legal Studies Wolfson College, Oxford University (1977-1978) oraz na Carleton University w Ottawie (od 1979).

Socjolog, prawnik, twórca polskiej socjologii prawa; prace m.in. z teorii i metodologii socjologii i socjotechniki, socjologii państwa. Członek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, przewodniczący Oddziału Warszawskiego (1965-1967), założyciel i przewodniczący Sekcji Socjologii Prawa (1962) i Sekcji Socjotechni-(1966).

Zmarł 18 VIII 1998 w Ottawie.

Zasady socjotechniki, Warszawa 1966; Law and Society, London 1974; A Sociological Theory of Law, Milano 1991 (wyd. pol. Socjologiczna teoria prawa, Warszawa 1998); Polish Society, Ottawa 1994 (wyd. pol. Społeczeństwo polskie, Rzeszów 1995). Idee naukowe Adama Podgóreckiego, red. J. Kwaśniewski, J. Winczorek, Warszawa 2009.

- oOo -

Andrzej Kojder

Adam Podgórecki

1925-1998

Życie Adama Podgóreckiego tak się osobliwie potoczyło, że był profesorem kilku uniwersytetów, lecz nigdy nie pracował w uczelni, w której ukończył dwa kierunki studiów i uzyskał doktorat. Tą pierwszą, macierzystą uczelnią był Uniwersytet Jagielloński, gdzie otrzymał magisterium z prawa (1948), a następnie doktorat (1951) i magisterium z socjologii (1952). Nad Polską rozciągała się wtedy czarna noc stalinizmu. Podgórecki nie chciał płacić trybutu ówczesnej władzy i inaczej niż jego koledzy, którzy - mimo drastycznego ograniczenia wolności słowa i swobód akademickich - zdecydowali się na karierę naukową, wybrał pracę radcy prawego na podkrakowskiej prowincji, w Jaśkowicach. Spędził tam prawie trzy lata.

Podmuch tzw. październikowej odwilży w 1956 roku spowodował, że został przyjęty na aspiranturę do kierowanej przez prof. Tadeusza Kotarbińskiego Katedry Logiki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego (w 1955 w „Myśli Filozoficznej” ukazał się jego artykuł pt. W sprawie błędów w nauczaniu logiki). Pierwsza, bardzo do dzisiaj ceniona książka Adama Podgóreckiego, Założenia polityki prawa. Metodologia pracy legislacyjnej i kodyfikacyjnej, która na wiele lat wyznaczyła jeden z głównych kierunków jego zainteresowań naukowych, ukazała się w 1957 roku. W następnym roku autor został zatrudniony na stanowisku adiunkta w Zakładzie Historii i Teorii Moralności prof. Marii Ossowskiej w Instytucie Socjologii UW. W 1962 roku ukazała się, przygotowana pod kierunkiem prof. Kotarbińskiego, jego książka habilitacyjna Charakterystyka nauk praktycznych, a także Socjologia prawa. Następne lata przyniosły kolejne publikacje: Zjawiska prawne w opinii publicznej (1964), Zasady socjotechniki (1966), Prestiż prawa (1966), Patologia życia społecznego (1969), Zarys socjologii prawa (1971), Poglądy społeczeństwa polskiego na moralność i prawo (1971, redaktor i współautor), Law and Society (1974), Knowledge and Opinion about Law (1973, redaktor i współautor), Practical Social Sciences (1975), Zagadnienia patologii społecznej (1976, redaktor i współautor). Pod jego redakcją i przy jego wydatnym udziale ukazało się również pięć tomów prac zbiorowych pod wspólnym tytułem Socjo- technika. Ponadto opublikował wiele artykułów, które ukazywały się w językach angielskim, rosyjskim, francuskim, włoskim, szwedzkim, niemieckim, hiszpańskim, holenderskim i japońskim.

W 1963 roku Adam Podgórecki został mianowany na stanowisko docenta UW, a w 1972 otrzymał stanowisko i tytuł profesora nadzwyczajnego. W latach 1965-1966 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Filozofii. W Polskim Towarzystwie Socjologicznym przez wiele lat był członkiem i sekretarzem Zarządu Głównego, a także przewodniczącym Oddziału Warszawskiego (1963-1967) oraz założycielem i przewodniczącym dwóch Sekcji: Socjologii Prawa (1962) i Socjotechniki (1966). Ponadto był głównym inicjatorem i współzałożycielem Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW (pierwotnie miał się on nazywać Instytutem Socjotechniki), który został powołany jako pozawydziałowy instytut 27 marca 1972 roku. W instytucie tym objął stanowisko kierownika Zakładu Socjologii Norm i Patologii Społecznej. Zakład liczył 16 pracowników, z których żaden nie należał do partii politycznej ani organizacji młodzieżowej, co w niedługim czasie okazało się brzemienne w skutki.

Dzięki licznym zaproszeniom z zachodnich uczelni Adam Podgórecki wcześnie zyskał doświadczenie zagraniczne. W 1959 roku przebywał w Stanach Zjednoczonych jako stypendysta Fundacji Forda, w 1967 roku spędził kilka miesięcy w Northwestern University jako visiting professor, w 1971 roku przebywał jako fellow w All Souls College w Oxfordzie, w 1972 roku w University of Pennsylvania, a w latach 1972-1973 w Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences w Stanford. W kwietniu 1975 roku ówczesny podsekretarz stanu w Ministerstwie Nauki poinformował rektora UW, Zygmunta Rybickiego, że od stycznia 1972 do grudnia 1974 roku prof. Podgórecki odbył 10 podróży zagranicznych (m.in. do Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Włoch, Kanady i ZSRR) i spędził za granicą 670 dni, w związku z czym „resort stoi na stanowisku racjonalnego limitowania wyjazdów zagranicznych prof. A. Podgóreckiego”.

Dla Ministerstwa nie było istotne, że wszystkie te wyjazdy miały charakter naukowy, że odbywały się z reguły na koszt strony zapraszającej i że łączyły się ze staraniami Podgóreckiego, aby pracownikom jego Zakładu stworzyć możliwości staży zagranicznych. Wielokrotnie starania te były wieńczone sukcesem. Jego młodzi współpracownicy wyjeżdżali na dłuższe lub krótsze stypendia do uniwersytetów w Japonii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, Włoch, Niemiec. Brali również udział w wielu zagranicznych konferencjach. Nie było chyba w dziedzinie nauk społecznych drugiego profesora, który by z taką determinacją i zaangażowaniem dbał o rozwój młodej kadry naukowej. W ówczesnych polskich warunkach ustrojowych i w ramach powszechnego w środowisku uniwersyteckim nastawienia na osobistą, indywidualną karierę była to niewątpliwie postawa wyjątkowa. Poza tym, że swoim adiunktom i asystentom Adam Podgórecki starał się pokazać życie i naukę w państwach zachodnich, drugą cechą jego postawy naukowej było stwarzanie młodym pracownikom naukowym możliwości publikacyjnych. Prace zbiorowe, raporty, opracowania, ciągłe zachęty, by publikować nie tylko w czasopismach profesjonalnych, lecz także w miesięcznikach i tygodnikach, stwarzały w jego Zakładzie atmosferę skłaniającą do aktywności twórczej.

Nie ma więc cienia przesady w stwierdzeniu, że Podgórecki był w Uniwersytecie w latach 60. i 70. XX w. człowiekiem jedynym w swoim rodzaju, wyjątkowym, niepowtarzalnym i niekonwencjonalnym. Jego dokonaniami, wyobraźnią, inwencją twórczą, bogactwem pomysłów, rozmachem podejmowanych inicjatyw, rozległością zainteresowań naukowych, kunsztem literackim, pracowitością i innymi przymiotami można by obdzielić kilka osób. Dla tych, którym wytykał koniunkturalizm, karierowiczostwo, oportunizm, lenistwo, był osobą niepożądaną i z gruntu obcą. Miał przeto liczne grono nieprzyjaciół, także w środowisku uniwersyteckim. Wypowiadał się bowiem bez taryfy ulgowej, zdecydowanie i krytycznie, zwłaszcza o tych, którzy służyli systemowi komunistycznemu, w późniejszym zaś okresie o tych, którzy tuszowali swoją prokomunistyczną przeszłość; potępiał wszelką blagę, pozerstwo, „zmowę miernot” i „brudne wspólnoty”. Natomiast dla współpracowników, uczniów i przyjaciół był nie tylko wybitnym socjologiem, autorem cenionych książek i niezwykle malowniczą postacią, która zdawała się bardziej pasować do bohemy artystycznej niż do środowiska uniwersyteckiego, lecz także autorytetem, mistrzem, człowiekiem niesłychanie opiekuńczym, o wielkim poczuciu obywatelskich powinności wobec spraw dla kraju najważniejszych.

Fascynacje i idiosynkrazje Adama Podgóreckiego promieniowały na otoczenie. Częstokroć stawały się podłożem zbiorowych działań. Jego pomysłami zarażali się nawet przeciwnicy ideowi. Niezwykle serio traktował bowiem profesję uczonego, obowiązki uniwersyteckie i etykę akademicką. Chyba każdy, kto pod jego kierunkiem stawiał pierwsze kroki w nauce, miał poczucie, że uczestniczy w czymś niezwykle doniosłym. Praca naukowa nie była dla niego wykonywaniem jednego z wielu zawodów, nie była nawet powołaniem w Weberowskim sensie, lecz była nade wszystko misją. W Polsce lat 60. i 70. XX w. oznaczała osłabianie opresyjności systemu ustrojowego, ukazywanie jego niesprawności i dysfunkcjonalności oraz przygotowywanie młodych kadr inteligencji na „godzinę zero”, kiedy Polska zacznie się wybijać na niepodległość. To szczególnie silne poczucie misji polskiego inteligenta, w połączeniu z intelektualnym oglądem rzeczywistości społecznej i mechanizmów, które nią rządzą, oraz staraniem, aby chociaż w ograniczonym stopniu na tę rzeczywistość oddziaływać, było cechą charakterystyczną postawy życiowej Podgóreckiego. Jej uniwersyteckim wyrazem było zbudowanie podstaw (w Polsce i świecie) socjologii prawa, rozwijanie studiów nad zjawiskami patologii społecznej i dewiacji oraz stworzenie socjotech- niki - wiedzy praktycznej o warunkach skutecznego oddziaływania na zjawiska społeczne.

Kiedy władze polityczne i uniwersyteckie zorientowały się, że Adam Podgórecki kieruje najliczniejszym w państwach tzw. demokracji ludowej zakładem socjologicznym, w którym nie ma ani jednej osoby partyjnej, zdecydowały się przeciwdziałać zaistniałej sytuacji. Dysponowały one ponadto licznymi dowodami na to, że to Podgórecki, a nie partyjni profesorowie i docenci, przyciąga młodzież studencką, że to on cieszy się wśród niej popularnością, że to jego otacza aura niezwykłości, że to on ma odwagę wtajemniczać słuchaczy w arkana niezależnej nauki. Najpierw wypróbowaną metodą tzw. szeptanki towarzysze partyjni przekazywali z ust do ust „straszną” wiadomość, że Podgórec- ki skupił wokół siebie (horrendum w socjalistycznym uniwersytecie!) „białą stajnię” - opozycjonistów, dysydentów i „element wywrotowy”. Potem ówczesny rektor UW, Zygmunt Rybicki, wsparty przez egzekutywę partyjną, podjął decyzję o rozwiązaniu zakładu Podgóreckiego w IPSiR, przeniesieniu jego samego do Instytutu Filozofii, a kilku jego najbliższych współpracowników do różnych wydziałów uniwersyteckich, z których wszyscy, z wyjątkiem jednej osoby, zostali w ciągu roku wyrzuceni. Pretekstem była również rzekomo „nieprawomyślna” działalność naukowa zespołu Podgóreckiego, m.in. opracowanie pierwszej w Europie Środkowo-Wschodniej bardzo krytycznej ekspertyzy „Diagnostyczny obraz niektórych trudnych problemów społeczeństwa polskiego oraz refleksje socjotechniczne”, która została rozesłana do najważniejszych decydentów w państwie.

Środowisko socjologiczne i uniwersyteckie na represje wobec Adama Podgóreckiego i jego zespołu nie zareagowało. Dopiero w 1980 roku tzw. Komisja Szaniawskiego, powołana do rozpatrzenia decyzji personalnych w UW, uznała m.in., że to, co spotkało Podgóreckiego i jego pracowników, było podyktowane względami pozamerytorycznymi.

Nie mając możliwości kontynuowania pracy naukowej w kraju i wobec pogarszającego się stanu zdrowia, Adam Podgórecki zdecydował się skorzystać ze zgody rektora na wyjazd do Netherlands Institute for Advanced Study in Humanities w Holandii. Po przebyciu ciężkiej operacji chirurgicznej przeniósł się do Anglii, gdzie otrzymał ofertę pięcioletniego angażu w Oxford University. W piśmie do Ministra Szkolnictwa Wyższego i Nauki z 14 czerwca 1977 roku tak uzasadnił swoją prośbą o udzielenie specjalnego, pięcioletniego urlopu: „Pięcioletni okres ustabilizowanej pracy na Uniwersytecie Oxfordzkim dałby mi, mam nadzieję, możliwość wyjścia z nerwowego przemęczenia i wyczerpania spowodowanego przebiegiem roku akademickiego 1975/76, pamiętnego dla mnie ze względu na pozbawienie mnie w tym czasie katedry, którą kierowałem, i zwolnienie z niej najlepszych pracowników”.

W Center for Socio-Legal Studies (Wolfson College, Oxford University) pracował w latach 1977-1978, po czym przeniósł się do Kanady, gdzie od 1979 roku do śmierci był profesorem socjologii i antropologii w Carleton University. Za granicą spędził trzecią część swego życia. Zawsze jednak - myślami, sercem i zainteresowaniami naukowymi

był w Polsce. Co więcej, mimo że przez lata do Polski nie przyjeżdżał, stale go ktoś w kraju widział: a to na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, a to w Krakowie, a to w Kazimierzu nad Wisłą. Ta intensywna jego obecność była możliwa dzięki książkom, które docierały do kraju, artykułom, referatom na światowych kongresach i sympozjach, a także przypowieściom chińskiego mędrca Si-tiena, których opublikował 46 bibliofilskich tomików (imię Si-tiena figuruje na jego nagrobku w Ottawie). Zapewne nikt w ciągu dwóch dekad nie miał w Polsce tylu sobowtórów, co Podgórecki!

Pracując za granicą, opublikował m.in. następujące książki: Multidimensional Sociology (1979, we współautorstwie z Marią Łoś); A Story of Polish linker (1986), A tteory of Sociology of Law (1991), Social Oppression (1993); Polish Society (1994), Higher Faculties: A CrossNational Study of University Culture (1997). Ponadto był redaktorem i współautorem takich książek, jak: Sociological Approaches to Law (1981), Legal Systems & Social Systems (1985), Social Engineering (1996), Totalitarian and Post-Totalitarian Law (1996). Do tych publikacji należy dodać ponad 100 artykułów i recenzji ogłoszonych w czasopismach ukazujących się w kilkunastu krajach. Pozostawał też bardzo czynny w International Sociological Association (zwłaszcza w Research Committee for the Sociology of Law, którego był współtwórcą w 1962 roku, i w Research Committee on Sociotechnics, którego powstanie zainicjował 10 lat później), organizował wiele międzynarodowych konferencji i był zapraszany przez takie prestiżowe ośrodki naukowe, jak Wilson Center for International Scholars w Waszyngtonie (1985-1986) czy Stanford Law School (1994). W Carleton University otrzymał - bardzo rzadko nadawany - tytuł Distinguished Research Professor.

Adam Podgórecki uważał i dawał temu wyraz w swoich pracach, że uprawianie nauki powinno być działalnością par excellence twórczą, kreowaniem możliwie pełnego, trafnego obrazu świata. Konwenanse myślowe, przesądy ideologiczne, stereotypy poznawcze utrudniają dotarcie do prawdy. Należy uparcie dążyć do ich przezwyciężenia. Rozumienie oraz wyjaśnianie zjawisk i procesów społecznych powinny się opierać na racjonalnych i empirycznych podstawach i służyć praktyce społecznej respektującej podstawowe wartości etyczne. Nowa socjologia, którą nazwał megasocjologią, powinna stanowić spójną całość składającą się z teorii, projektu działań (socjotechniki) i wartości (aksjologii).

Uczony, a zwłaszcza socjolog, powinien doznać „wstrząsu aksjologicznego”, „iluminacji etycznej”, powinien doświadczyć przeżyć, które uświadomią mu granice dobra i zła, piękna i brzydoty, szlachetności i podłości. Doświadczy ich tym łacniej, jeśli będzie obcował ze sztuką, muzyką, malarstwem, poezją i literaturą piękną, a najlepiej, jeśli sam będzie się ćwiczył w ich uprawianiu, choćby w skromnym zakresie. Taka jest, jak można sądzić, geneza setek jego przypowieści chińskich, których bohaterem jest mędrzec Si-tien.

Do zachodzących w Polsce przemian po 1989 roku był nastawiony krytycznie. Dawał temu wyraz głównie w tekstach publicystycznych, wywiadach i chińskich przypowieściach. Uważał na przykład, że w okresie przejściowym zasada lex retro non agit nie zawsze jest właściwa, ponieważ jest dostosowana do warunków charakteryzujących społeczeństwa ustabilizowane, a nie do sytuacji radykalnych przemian ustrojowych. Rozczarowany był tym, że ludzie o PZPR-owskiej przeszłości, a także niedawni poplecznicy władzy komunistycznej nadawali ton dokonującym się po 1989 roku przemianom. Wobec ukrywających swoją przeszłość ideowych i moralnych konwertytów nie stosował taryfy ulgowej. Wielu szermierzom swobód i wolności obywatelskich publicznie przypominał bez względu na ich rangę, pozycję i niedawne zasługi - niegdysiejsze wspieranie systemu zniewolenia. Uważał, że powinni oni wytłumaczyć się ze swego oportunizmu, wyrządzonych krzywd, koniunkturalizmu i wymazywania z biografii kłopotliwych rozdziałów. Na próżno oczekiwał jakiejś choćby namiastki dekomunizacji i lustracji. Nikt spośród ludzi decydujących o nowym porządku ustrojowym, choć niektórzy dobrze go znali, nie skłaniał go do powrotu do kraju. Nikt też nie dostrzegał potrzeby i możliwości wykorzystania jego rozległego doświadczenia i wielkiego potencjału twórczego. Jego rozsyłany w latach 90. XX wieku „Program polityczny dla Polski” pozostawał bez odpowiedzi. Program ten zakładał stworzenie całościowej wizji sprawiedliwości politycznej (odsunięcie od władzy ludzi odpowiedzialnych za utratę suwerenności po l945 roku i doprowadzanie do sytuacji kryzysowych w następnych dziesięcioleciach), sprawiedliwości społecznej („zapewnienie tym, którzy mieli najmniej szans uczestnictwa w dorobku ogólnym społeczeństwa, takiego poziomu życia, by odsunąć od nich groźbę nędzy, choroby i desperacji”), a także stworzenie wizji wolności gospodarczej, dalekosiężnej perspektywy stosunków międzynarodowych i rozwoju kulturalnego, przede wszystkim przez tworzenie i urzeczywistnianie podstaw ogólnoludzkiej etyki globalnej.

W gabinecie prof. Podgóreckiego w Carleton University w Ottawie, zapełnionym po sufit tysiącem papierów i książek, naprzeciwko drzwi, na głównej ścianie wisiał przywieziony z Warszawy duży portret Leona Petrażyckiego. W prawym rogu portretu wetknięte było nieduże zdjęcie Marii Ossowskiej, a przed nim znaczek pocztowy z wizerunkiem Tadeusza Kotarbińskiego. Była to namiastka ojczyzny i być może też Uniwersytetu. Były to też duchy opiekuńcze zza oceanu, trzy niewątpliwie najważniejsze postacie w intelektualnym i naukowym życiu Podgóreckiego. Petrażyckiego traktował bowiem jako swego mistrza. Darzył go szczególną atencją naukową i obywatelską. Niekiedy żartobliwie nazywał się wnukiem Petrażyckiego („synem” był jego krakowski preceptor Jerzy Lande, słuchacz wykładów Petrażyckiego w Petersburgu, tłumacz jego dzieł i gorący orędownik jego idei w czasach po temu zupełnie niesprzyjających). Ossowską, po której objął katedrę, cenił za pionierskie dokonania w dziedzinie nauki o moralności oraz za integralną osobowość. Kotarbińskiemu zawdzięczał zarówno pracę w Uniwersytecie, jak i troskliwą opiekę naukową, która doprowadziła go do habilitacji. Można sądzić, że te trzy postacie były dla Podgóreckiego osobistą pozytywną grupą odniesienia, a także drogowskazem etycznym. Uosabiały również nieprzerwaną więź z krajem ojczystym. Nie miał bowiem ottawski profesor natury emigranta. Nie pragnął wtopić się w nowe, zagraniczne środowisko. Zawsze najżywiej interesowały go sprawy polskie. Dał temu m.in. wyraz w książce z l994 roku pt. Polish Society (jej polski przekład ukazał się w roku następnym).

Zauważył w niej m.in., że zanik wielu tradycyjnych segmentów społeczeństwa polskiego - wielu mniejszości etnicznych (żydowskiej, niemieckiej, ukraińskiej, litewskiej), ziemiaństwa, kupiectwa, wielkich przedsiębiorców, spółdzielców, tradycyjnej inteligencji z jej misją społecznikowską i narodową - spowodował głęboką zmianę w strukturze społecznej, której konsekwencje ujawniły się dopiero pod koniec XX w.

Do Polski Adam Podgórecki przyjechał - po ponad 20 latach nieobecności - w czerwcu 1998 roku. Odwiedził miejsca, w których przed laty pracował, spotkał się przyjaciółmi, współpracownikami i uczniami, wygłosił dwa odczyty (w Warszawie i w Krakowie), które wywołały szeroki rezonans, a także udzielił obszernego wywiadu dziennikowi „Rzeczpospolita”.

Po powrocie do Ottawy, via Międzynarodowy Instytut Socjologii Prawa w Oñati (Hiszpania), zmarł nagle na atak serca 18 sierpnia 1998 roku.

Do końca życia Adam Podgórecki miał status urlopowanego członka Katedry Socjologii Norm, Dewiacji i Kontroli Społecznej IPSIR UW, utworzonej przez Jerzego Kwaśniewskiego. Katedra ta opublikowała trzy książki poświęcone dorobkowi i pamięci autora Prestiżu prawa oraz w 1998 roku polski przekład jego Sociological theory of Law.

W listopadzie 2000 roku jednej z sal wykładowych w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW nadano imię Adama Podgóreckiego (notabene ani w tym instytucie, ani w tej sali nigdy nie był) oraz wmurowano tablicę upamiętniającą jego pracę w UW. W 2004 roku Research Committee on Socjology of Law przy International Sociological Association ustanowił coroczną Adam Podgórecki Prize, przyznawaną za wybitne osiągnięcia w dziedzinie badań socjologicznoprawnych. We wrześniu 2008 roku odbyła się w Warszawie ogólnopolska konferencja dedykowana jego pamięci, a w roku następnym ukazała się książka Idee naukowe Adama Podgóreckiego, obrazująca główne kierunki recepcji jego twórczości. Mimo upływu lat ma ona ciągle inspirujące walory.

- oOo -

Vita Activa Adama Podgóreckiego

Andrzej Kojder

(w: „Więź” 1999, nr 6, s. 123-132)

Vita activa Adama Podgóreckiego

Życie toczy się normalną koleiną (w liście z 20 stycznia 1992 r.).

Jeśli w życiu Adama Podgóreckiego było coś, co czyniło je typowym dla części polskiej inteligencji, był to los uczonego i intelektualisty, który z determinacją, w nie sprzyjających warunkach, uparcie bronił swej niezależności i prawa do wypowiadania własnych poglądów. Ta obrona była poprzedzona próbą zracjonalizowania opresyjnego systemu i pozbawienia go najbardziej irracjonalnych i najsurowszych elementów. Później, kiedy okazało się, że wszystkie podejmowane pod hasłem „inżynierii społecznej" próby są daremne, będąc już za granicą zabiegał o to, by w przemianie ustrojowej nie zagubiły się pierwiastki moralne. By sprawiedliwości — rozumianej najprościej, jako oddzielenie dobra od zła — mogło stać się zadość, by nie następował rozbrat polityki i etyki.

Osobliwością życia Adama Podgóreckiego — wybitnego socjologa, autora ponad dwudziestu książek i setek artykułów naukowych, wykładowcy najlepszych światowych uniwersytetów — było to, że zaczęło się ono toczyć względnie normalną, utartą koleiną, kiedy zbliżał się do siedemdziesiątki.

Wcześniej ustawicznie był w ruchu. W jego życiu było tyle zmian, że starczyłoby ich na kilka życiorysów. Urodził się w Krakowie, ale mieszkał w Katowicach. W chwili wybuchu wojny miał trzynaście lat. Okupację spędził z rodzicami we wsi Charzowice w powiecie miechowskiej, w majątku państwa Ponińskich. Tam, w tajemnicy przed dorosłymi, nawiązał kontakt z partyzantami i został przyjęty do AK. Powierzano mu rozwożenie po okolicy konspiracyjnych gazetek. Maturę uzyskał w maju 1945 roku w Kazimierzy Wielkiej w krakowskiem. Nadrabiając stracony dla edukacji czas, w ciągu czterech lat uzyskał magisterium i doktorat z prawa u Jerzego Landego w Uniwersytecie Jagiellońskim (na podstawie rozprawy Związki zawodowe w rozwoju społeczeństwa angielskiego XIX wieku) oraz magisterium z socjologii (przedstawił pracę Socjologia zakładu naukowego).

Ale Polsce Ludowej prawnicy i socjologowie tak wybitni jak Adam Podgórecki nie byli potrzebni. I z wzajemnością — bo on również nie był skory służyć swymi talentami i kwalifikacjami totalitarnemu systemowi. Zatrudnił się na Śląsku, w firmie Energosprzęt w Jaśkowicach koło Skawiny, jako radca prawny. Nie tylko jednak obserwował, jak jego uniwersyteccy koledzy składali trybut władzy ludowej i urządzali się w nowym, „socjalistycznym" życiu. Pilnie chłonął dostępną wiedzę, nie ograniczony w swoich lekturach odgórnymi nakazami i zakazami. Żywo też uczestniczył w różnych formach niezależnej działalności. Udział w spotkaniach krakowskiego Klubu Logofagów —jedynego w stalinowskiej Polsce niezależnego klubu dyskusyjnego, który istniał w latach 1947-1949 — i w innych, późniejszych grupach niezależnej myśli, przypłacił ciężkimi przesłuchaniami w Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego. Nie chcąc narażać przyjaciół, przez pewien czas trzymał się na uboczu i z nikim prawie nie utrzymywał kontaktów.

Kiedy nastąpiła październikowa odwilż 1956 roku, Adam Podgórecki był dobrze przygotowany do pracy akademickiej, która na krótko uwolniła się spod partyjnej kurateli. Najpierw przyjął go na aspiranturę do swej Katedry Logiki Tadeusz Kotarbiński, a niedługo potem (w 1958 roku) dzięki zabiegom Marii Ossowskiej otrzymał etat w jej Katedrze Historii i Teorii Moralności na Uniwersytecie Warszawskim. Po profesorze Jerzym Lande, który w Krakowie na trwałe zaraził go ideami Leona Petrażyckiego, byli to najlepsi preceptorzy, jakich na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych mógł spotkać w dziedzinie dobrej roboty naukowej i najwyższych standardów osobistych.

Byłem już w Carbondale, Urbanie i Waszyngtonie. Mam jechać do Columbus, Madison, Montrealu i Yale. Jest to równocześnie bardzo pouczające i bardzo męczące. Proszę mi napisać, czy nie potrzebuje Pan czegoś (21 marca 1972 r.).

Do uzyskanej w roku 1963 habilitacji („Charakterystyka nauk praktycznych") dodał w ciągu kilku następnych lat dziesięć książek, których był autorem, redaktorem lub współautorem, oraz dziesiątki artykułów. Jednak zdaniem ówczesnych władz ciągle było to za mało do profesury. Atuty Adama Podgóreckiego w postaci publikacji, zrealizowanych badań socjologicznych i wyjazdów do najbardziej renomowanych uniwersytetów zagranicznych nie równoważyły jego ewidentnych mankamentów. Przede wszystkim nie należał do partii, nie uprawiał marksizmu i nie dekorował nim swoich prac. Nadmiernie natomiast udzielał się w Klubie Krzywego Koła, w nieprawomyślnym Polskim Towarzystwie Socjologicznym i przyjaźnił się z podobnymi sobie outsiderami. Musiał więc czekać na profesurę niemal jedenaście lat. Był już wtedy socjologiem o międzynarodowej reputacji. Założył, wspólnie z Williamem Evanem, Komitet Socjologii Prawa przy Międzynarodowym Towarzystwie Socjologicznym, a później Komitet Socjotechniki. Z różnych prestiżowych wyróżnień, jakie go spotkały, wystarczy wspomnieć członkostwo w All Souls College w Oksfordzie oraz roczne pobyty w Center for Advanced Behavioral Studies w Stanfordzie i w Pennsylvania University.

Edynburg robi silne wrażenie. W dzień chce mi się spać, i to bardzo, a w nocy brykać (12 lipca 1996 r.).

Adam Podgórecki był zachłannie ciekawy świata. Gotów był znosić trudy i niewygody dalekich podróży, by uczestniczyć w konferencjach, sympozjach, uniwersyteckich seminariach i wykładach. Był w Australii, Chinach, Japonii, Meksyku, Wenezueli, Nowej Gwinei i w kilkudziesięciu innych krajach. Spotkania naukowe, dyskusje, konfrontacje poglądów i sprawdzanie, co z własnych tez trafia do wielce zróżnicowanego audytorium, to był jego świat. Myśl jego jednakże krążyła wokół spraw polskich.

Kiedy wyjechał z Polski — jak się później okazało na ponad dwadzieścia lat — mieszkał kolejno w Holandii, Anglii i Kanadzie, gdzie na ottawskim Carleton University przez kilkanaście lat był profesorem socjologii i antropologii. Z Polską jednak nigdy na dobre się nie rozstał. Tutaj były jego korzenie, których nie potrafił i nie chciał się pozbyćpomimo trosk, jakich przysparzały mu krajowe wydarzenia. Nie miał duszy emigranta ani ambicji, by nim zostać. Nie wciągały go głębiej sprawy kraju osiedlenia — Kanady. Tylko od czasu do czasu w coś się angażował, m. in. chciał doprowadzić do zmian organizacyjnych w uniwersytetach, które pogrążały się w kryzysie. Polska to był inny wymiar. Tutaj, mimo że fizycznie nieobecny, znacznie bardziej był u siebie. Chyba też liczył, że jego rozległe międzynarodowe doświadczenie, wiedza o tajnikach projektowania społecznego i renoma, jaką się cieszy w wielu krajach, okażą się potrzebne Najjaśniejszej III Rzeczypospolitej. Ale na początku lat osiemdziesiątych uważano, że zastanawianie się nad tym, jak urządzić niepodległą Polskę, jest przedwczesne. Później, kiedy najwyższe stanowiska w państwie piastowali koledzy, przyjaciele i uczniowie Adama Podgóreckiego, jego „programy polityczne dla Polski" również pozostawały bez echa. Ludzie nowej władzy czym innym byli zajęci. Nie mieli czasu na wczytywanie się w opinie, diagnozy i prognozy zaoceanicznego profesora. Podobnie było z jego książką „Społeczeństwo polskie". Choć została zauważona w kręgach akademickich, z szerszym rezonansem się nie spotkała. Wystarczyło, że parę razy wspomniał o komunistycznej przeszłości niektórych późniejszych heroldów przemian wolnościowych i demokratycznych, by wpływowe tytuły prasowe książkę zignorowały.

W Polsce można więcej zrobić skandalem niż racjonalnym posuwaniem sprawy naprzód (23 grudnia 1989 r.).

Inaczej niż wielu rówieśników, Adam Podgórecki nie cierpiał na amnezję. Nie tylko pamiętał o niecnych wyborach ideowych, podszytych karierowiczostwem, tchórzostwem, oportunizmem lub cynizmem, lecz dawał temu wyraz w słowie i piśmie. Uczestnikom brudnych — jak je nazywał — wspólnot nie odmawiał prawa do udziału w życiu publicznym (politycznym czy naukowym), lecz domagał się, by rozliczyli się ze swej przeszłości. Powinni przede wszystkim wyjaśnić, czym się kierowali powtarzając marksistowsko-leninowskie dogmaty i czyniąc zło w ich imieniu oraz pod wpływem jakiego to „przełomu" rozstali się z uprawianą do niedawna ideologią i porzucili jej mocodawców.

Zdarzało się, że ci sami funkcjonariusze partyjni, którzy dawniej demaskowali nieprawomyślność Adama Podgóreckiego, później zjeżdżali do Kanady z odczytami o wybijaniu się Polski na niepodległość i o swojej walce z reżimem komunistycznym. Protesty autora „Społeczeństwa polskiego" przeciwko tego typu mistyfikacjom były z reguły daremne.Wszakże w otwartym, demokratycznym społeczeństwie wolność słowa jest wartością niepodważalną i nikomu nie można zabronić wypowiadania swego zdania. Jeśli okaże się ono fałszywe, niezgodne z faktami, należy je sprostować i w ogniu dyskusji ustalić, „jak było naprawdę". Adam Podgórecki uważał, że uniwersytet jest miejscem szczególnym, w którym należy mówić prawdę i tylko prawdę. Ci wszyscy, którzy w przeszłości tej zasadzie się sprzeniewierzyli, powinni najpierw publicznie się wytłumaczyć ze swych uczynków. Nie oni też powinni komentować złą przeszłość, którą sami współtworzyli. „Dlaczego — pytał — w epoce posttotalitarnej mielibyśmy nadal słuchać tych samych głosów, nawet jeśli głoszą one teraz idee sprzeczne z poprzednimi? Czy ludzie ci próbowali wynagrodzić wyrządzone przez siebie krzywdy?" Nie miał pobłażliwości zwłaszcza dla moralizatorów i katonów wolnościowych cnót, którzy nie tak dawno nastawali na najdrobniejszy przejaw wolności obywatelskich, sławili bratnią przyjaźń z ojczyzną światowego proletariatu, ogłaszali powstanie dwóch odrębnych narodów niemieckich i jednego wielkiego narodu radzieckiego itd. Zdaniem Adama Podgóreckiego, w sytuacji zmiany ustrojowej powinny ulec zawieszeniu — przynajmniej na pewien czas — niektóre zasady prawne, na przykład zasada, że prawo nie działa wstecz. Respektowanie w nowych warunkach ustrojowych tej zasady uniemożliwia pociągnięcie do odpowiedzialności tych, którzy rzeczywiście, a nie według litery totalitarnego prawa dopuścili się zdrady interesów narodowych.

Problem ten długi czas zaprzątał uwagę Adama Podgóreckiego. Kiedy jednak przekonał się, że jego argumenty nie trafiają do decydentów politycznych, a opinia publiczna też nie jest w stanie ich poznać, bo jego rozrachunkowe teksty nie są drukowane, wtedy w chińskich przypowieściach — a opublikował ich blisko pięćdziesiąt tomików — pojawił się dziwny, przeżarty korupcją kraj Po, którego mieszkańcy nurzają się w występkach, moralne rozpasanie podnosząc do rangi cnoty. Na pytanie, dlaczego w takich czarnych barwach przedstawia kraj rodzinny, autor odpowiadał, że tylko w ten sposób można wstrząsnąć rodakami i pobudzić ich do refleksji. Argument ten nie wszystkich przyjaciół profesora przekonywał, a dla nieprzyjaciół był świadectwem jego dziwactw i obsesji.

Ona jest rzeczywiście bardzo sympatyczna i mnie lubi, ale jest w samym sercu tego środowiska, które by mnie utopiło i powiesiło naraz (8 grudnia 1989 r.).

Wizerunek Adama Podgóreckiego w oczach bliźnich jest rozdwojony. Dwie połowy tego wizerunku zupełnie do siebie nie przystają. Dla jednych stanowił on ustawiczne zagrożenie, przypominał im brzydką przeszłość. Innych obdarzał serdecznością, ciepłem i uwagą. Pierwsi pałali doń wielką niechęcią, drudzy przez lata okazywali mu podziw, wielkie przywiązanie i szacunek. Przyczyną rezerwy, niechęci, a w niektórych wypadkach chyba i uczuć nienawistnych — była bezkompromisowość Adama Podgóreckiego. Wobec ukrywających swoją przeszłość ideowych i moralnych konwertytów nie stosował taryfy ulgowej. Wielu szermierzom swobód i wolności obywatelskich publicznie przypominał — bez względu na ich rangę, pozycję i oficjalnie potwierdzone zasługi — niegdysiejsze wspieranie porządku totalitarnego. Uważał, że powinni wytłumaczyć się ze swego oportunizmu i koniunkturalizmu. Kiedy mówiono mu o tym czy owym, że legitymację PZPR-owską oddał jeszcze przed stanem wojennym, pytał: „a czy mieszkanie, które dzięki partii otrzymał, też zwrócił?" Jednakowo nie znosił „farbowanych" patriotów, jak i mitomanów, którzy wymazują ze swych biografii kłopotliwe rozdziały.

W stosunku do przyjaciół — a za takich uważał tylko ludzi porządnych, bez kunktatorskich obciążeń — był niezwykle delikatny. Dbał o nich. Z wieloma pozostawał w serdecznych stosunkach przez ponad półwieku. Cenił trwałość przyjacielskich związków i podtrzymywał je pomimo różnych przeciwności.

Nikt tak jak on nie zabiegał, by asystenci — a miał ich sporą gromadkę — zdobyli doświadczenie zagraniczne. To głównie z myślą o nich organizował sympozja naukowe w Pradze, Budapeszcie i Sofii, a potem podejmował usilne starania, by wysłać ich — choćby na krótko — w dalszy świat. Sprawiało mu autentyczną radość, gdy jego podopieczni zdobywali międzynarodowe doświadczenie i zaczynali samodzielnie poruszać się w zagranicznych kręgach uniwersyteckich. Podobną satysfakcję sprawiały mu publikacje uczniów. Nie tylko do nich zachęcał, lecz także w wielu wypadkach je umożliwiał, przygotowując prace zbiorowe pod swoją redakcją. Nie ma chyba drugiego polskiego socjologa, który by tak wiele rozpraw i książek ogłosił wspólnie z innymi autorami — poczynając od „Poglądów społeczeństwa polskiego na moralność i prawo" z 1971 r., poprzez „Zagadnienia patologii społecznej" z 1976 r., kończąc na „Prawie totalitarnym i posttotalitarnym" z 1996 r. Ten sposób edukacji — zachętyi intelektualnego zarażania problemami naukowymi — przyniósł owoce.Spośród piętnastu pracowników warszawskiej katedry Adama Podgóreckiego sześć osób to dzisiaj profesorowie wyższych uczelni, a kilka innych uzyskało doktoraty i są cenionymi specjalistami w swoich dziedzinach. Osobistym przykładem zarażał uczniów i współpracowników bezinteresowną pracą na rzecz środowiska naukowego. To z grona jego byłych asystentów rekrutują się dyrektorzy instytutów naukowych i kierownicy katedr, a także przewodniczący Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, kilku przewodniczących sekcji tego Towarzystwa, redaktor kwartalnika „Polish Sociological Review", były wicemarszałek Sejmu, były senator itd. Specjalności naukowe uczniów Adama Podgóreckiego są tak zróżnicowane, jak różne były jego naukowe zainteresowania i dokonania — a więc socjologia teoretyczna i socjologia prawa, socjotechnika i patologia społeczna, socjologia moralności i metodologia nauk praktycznych.

A może problem lojalności byłby możliwy do badań? Rodzaje lojalności, odstępstwa od lojalności, hierarchia lojalności, lojalność wobec ludzi, organizacji, idei, siebie etc. (26 czerwca 1980 r.).

Do studiów na ten temat zachęcał Adam Podgórecki przed sierpniowym wybuchem „Solidarności". Narastający kryzys systemu peerelowskiego był odczuwany coraz powszechniej. Być może jego symptomy wyraźniej były dostrzegane poza granicami Polski niż w kraju. Adam Podgórecki był niewątpliwie uważnym i wnikliwym obserwatorem polskich wydarzeń. Nie miał wątpliwości, że w systemie realnego socjalizmu stosunki społeczne uległy urzeczowieniu i atomizacji, a więzi międzyludzkie zostały rozbite. Z tym dziedzictwem poprzedniego systemu III Rzeczpospolita będzie się musiała jakoś uporać. Lecz jak to zrobić? Z pewnością niełatwo będzie pozbyć się reliktów mentalnych. Należy więc stworzyć takie warunki, by możliwe było zastąpienie starych idei nowymi. W okresie przełomu ustrojowego — zwiastowanego wydarzeniami roku 1980 — szczególne znaczenie mieć będzie głęboko zakorzeniona w świadomości ludzi cała „infrastruktura etyczna". Powszechne przekonanie o tym, co w życiu jest ważne, godne wysiłku i wyrzeczeń, co nadaje mu sens i wartość, zadecyduje o tym, w jakim kierunku następować będą zmiany ustrojowe.

Na pomyślny przebieg reformy wpływ będzie miała praktykowana między ludźmi lojalność, to jak będzie się ona przejawiać w ich wzajemnych stosunkach. Czy ci — pytał Adam Podgórecki — którzy lojalnie służyli poprzedniej władzy, będą lojalni wobec nowej? Co należy uczynić, by solidarnościowe więzy lojalności mimo różnych „wojen na górze" były trwałe? Na te i podobne doniosłe pytania nikt, niestety, nie poszukiwał odpowiedzi. Mało kto też je stawiał, samo zaś słowo „lojalność" zaczęłonabierać antykwarycznej patyny. Przyczyniła się do tego osoba piastująca ważny urząd państwowy swym oświadczeniem, że lojalność wyraża się w stosunku do instytucji, nie zaś do ludzi, nawet jeśli coś się im zawdzięcza. Stwierdzenie to nie wywołało szerszego rezonansu („mało to głupstw się słyszy z ust prominentów..."), lecz nie uszło uwagi Adama Podgóreckiego. Dla niego lojalność — we wszystkich jej pozytywnych wymiarach — była cnotą niezwykle cenną. Odczuł boleśnie jej niedostatek w środowisku uniwersyteckim, kiedy w roku 1976 został wyrzucony z instytutu, który sam współtworzył, pozbawiony własnej katedry i karnie przeniesiony na inny wydział, a nikt z profesorów tej represyjnej decyzji nie próbował zakwestionować. Zastanawiając się po latach, z kim współpraca jest bardziej obiecująca: czy z partnerem błyskotliwym, lecz o wątpliwej lojalności, czy też z mniej utalentowanym, lecz pewnym — opowiadał się za tym drugim.

Obecnie trzeba być nie tylko twórcą, ale również, i przede wszystkim, dobrym sprzedawcą swoich „produktów". Inaczej nic nie uzyskuje widoczności (5 kwietnia 1985 r.).

Do rynkowej sytuacji, której w znacznym stopniu została podporządkowana twórczość naukowa na Zachodzie, Adam Podgórecki nie chciał się dostosować. Ani nie zabiegał o koleżeńskie recenzje swoich książek, ani się nie lubował (jak niektórzy inni autorzy) w cytowaniu samego siebie. Nowoczesny profesjonalizm w nauce, który skłania do autoreklamy swoich umiejętności i wytworów, traktował jak przeciwieństwo uczoności. Tych, którzy wykorzystywali uniwersytety i towarzystwa naukowe do promowania własnej kariery i załatwiania swoich prywatnych spraw, traktował jak zdrajców nauki. Tą bezkompromisową postawą często zrażał do siebie nie tylko krajowych, lecz także zagranicznych kolegów. Zawsze z największą dezaprobatą wyrażał się o zjawiskach, które nazywał „autokatapultowaniem" i „wzajemnym katapultowaniem się". W jednej ze swoich chińskich przypowieści napisał dosadnie: „Kura nim zniesie jajo jest skupiona i skromna; dopiero po dokonaniu dzieła podnosi hałas i trzepie skrzydłami. Ludzie uczeni zachowują się odwrotnie: najpierw podnoszą dużo wrzawy, dopiero później składają swe odchody".

O ile jak najdalszy był od promowania własnych „produktów", o tyle częstokroć powracał do tych samych tematów i w różnych kontekstach przedstawiał wcześniej wyrażoną koncepcję. Na pytanie, dlaczego wielokrotnie przedstawia te same wątki, odpowiadał żartobliwie: „Moje idee nie mają nóżek ani rączek, aby się rozpychać, muszę im w tym pomagać".

Zamiast trudnić się handlem własnymi utworami, człowiek nauki powinien — zdaniem Adama Podgóreckiego — obcować na co dzień ze sztuką (zwłaszcza muzyką) i literaturą piękną oraz w miarę możliwości ćwiczyć się w ich uprawianiu. Będzie wówczas doznawał iluminacji etycznej i wyraźniej sobie uświadomi granicę między dobrem i złem, pięknem i brzydotą, szlachetnością i egoizmem.

W tym nastawieniu na wartości i doznania estetyczne nie było cienia moralizatorstwa. Adam Podgórecki był bowiem człowiekiem o wielkim poczuciu humoru, skorym do żartu. Niekiedy był to humor czarny lub nawet zjadliwy, lecz równie często bardzo swawolny, nie licujący z profesorską sztywnością i powagą. Zaskakiwał nim ludzi, którzy mało go znali, podobnie jak niezwykłą wrażliwością na komizm sytuacji. A dla dobrej pointy gotów był wiele poświęcić....

Dzięki za świetny artykuł o Petrażyckim. Ale jak zawsze: doskonałe rzeczy uważa się za oczywiste, a ma się pretensje za pomniejsze (30 maja 1991 r.).

Szczególną cechą naukowej twórczości Adama Podgóreckiego było to, że korzystał z szerokiego spektrum lektur, danych i doświadczeń. Na kartach jego książek można spotkać Chrystusa, Machiavellego, Gandhiego, Kafkę, Konfucjusza, Al Capone'a i Prousta. Odwoływał się nie tylko do ustaleń socjologów, lecz także do dorobku przedstawicieli dyscyplin pokrewnych: psychologów, etyków, historyków, prawników. W jego ujęciu, zadaniem socjologii jest nie tylko poznawanie rzeczywistości społecznej, lecz także oddziaływanie na nią. Temu celowi nie służy żadna scholastyka, metafizyka i spekulatywne mędrkowanie. Rozumienie i wyjaśnianie procesów społecznych powinno się opierać na racjonalnych podstawach. Myślowe konwenanse i poznawcze stereotypy utrudniają docieranie do prawdy. Rzeczywiste uprawianie nauki nie jest przetrawianiem cudzych myśli, lecz działalnością par excellence twórczą — kreowaniem pełniejszego, głębiej i trafniej odczytanego obrazu świata. Oryginalność nowych idei była dla Adama Podgóreckiego wartością samoistną. Cenił nade wszystko pomysł, niebanalne skojarzenie, nowe ujęcie starego problemu. Nie zawsze był przy tym dość cierpliwy, by swoim wywodom nadać kunsztowną formę słowną. Na tym polu wyręczał się stworzonym przez siebie chińskim mędrcem Si-tienem. Ale i w tym wypadku jego słuch językowybył poddany trudnej próbie: pogodzenia polskich niuansów słownych z angielską frazeologią, bowiem przypowieści Si-tiena drukował głównie po angielsku.

Od tych komplikacji wolny jest język muzyki. Adama Podgóreckiego bardzo fascynowała muzyka, głęboko ją przeżywał i był jej znawcą. Na początku lat siedemdziesiątych pozostawał pod urokiem symfonii Gusta-va Mahlera. Później interesował się twórczością Francisa Poulenca, Mi-chaela Tippetta, Luciano Berio, Oliviera Messiaena. W ostatnim okresie życia często słuchał muzyki Karola Szymanowskiego, którego „Stabat Mater" towarzyszyła mu w ostatniej drodze. Zegnały go też na ottawskim cmentarzu słowa Zbigniewa Herberta z „Posłania Pana Cogito":

Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu

po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę

idź wyprostowany wśród tych co na kolanach

wśród odwróconych plecami i obalonych w proch

Zawsze jest jakieś jutro — powiedział Si-tien. — Tylko raz jeden go nie ma. Dla Adama Podgóreckiego dniem bez jutra był 18 sierpnia 1998 roku.

Ciągle nasze drogi się nie schodzą; to wskazuje, że kiedyś jednak się spotkają na czas dostatecznie długi (14 listopada 1983 r.).

Ci, których zgon Adama Podgóreckiego pozostawił w smutku i zadumie, rozstali się z człowiekiem wielkiego serca, hartu i odwagi, wiernym i szlachetnym przyjacielem, wspaniałym mistrzem i niezwykłym nauczycielem. Takim trwać będzie w ich pamięci. Wszystkim innym natomiast pozostawił dumne wyzwanie: swoją twórczość i brak pokory.

(w: „Więź” 1999, nr 6, s. 123-132)

- oOo -

Stud East Eur Though thttps://doi.org/10.1007/s11212-018-9300-x

Daniel Wicenty

The experience of oppression and the price of nonconformity; a brief biography of Adam Podgórecki

Abstract Adam Podgórecki (1925-1998), a sociologist, author of brilliant Chinese- styled parables and a compulsory immigrant, is merely acknowledged in certain circles of sociologists in the world. The present article offers, first, a sketch of Podgórecki’s biography. As his life divided into two separate parts after he left communist Poland in 1977, he uniquely experienced dissimilar academic milieus, oppressive in Poland, then competitive abroad. What is emphasized both generated some problems for him as an old-fashioned ‘‘disobedient in thinking’’ thinker. Secondly, the text offers a brief analysis of selected papers of Adam Podgórecki and outlines the factors influencing the reception of his work in Western sociology. An explanation of his career path is grounded in some concepts of the sociology of knowledge.

Keywords Adam Podgórecki • Sociologists in communist Poland • Sociology of law • Sociology of knowledge

In some circles of the world sociology, Adam Podgórecki (1925-1998) is contemporarily recognised as a co-author of the modern concept of the sociology of law. In this context, he is usually mentioned along with William M. Evan, with whom he founded in 1962 the Research Committee on Sociology of Law of the International Sociological Association. Among Polish sociologists, Podgórecki is above all associated with the development of two new disciplines: sociology of law and sociotechnics. He was the founder in 1961 of the Sociology of Law Division of The Polish Sociological Association and, in the same year, organized in Warsaw the first international conference on this subject. His groundbreaking book outlining sociology of law as a new discipline was published in 1962 in Poland (see Podgórecki 1962), and was followed by a number of books, both in Polish and English (also translated to other languages), in which he elaborated theoretical and empirical foundations of this new branch of sociology.

Inspired by ideas of Aristotle and Petrażycki, Podgórecki undertook a systematic inquiry into the duality of sciences (and social sciences in particular) expressed in a parallel development of their theoretical and practical versions. His early elaboration of this conception was presented in a book published in 1962 in Poland, which was followed in 1966 by a book outlining foundations for a new practical discipline—sociotechnics (see Podgórecki 1962, 1966). In the same year, Podgórecki founded a Division for Sociotechnics at the Polish Sociological Association and in 1972 the Research Committee on Sociotechnics at the International Sociological Association. He edited a series of volumes based on Polish conferences on sociotechnics and published other books on this topic in Poland and abroad. The two pioneering divisions of the Polish Association and their international counterparts became very active, organizing annual conferences and stimulating innovative research and publications.

In 2004, the Board of the Research Committee on Sociology of Law established the annual Adam Podgórecki Prize. The initiators of the Prize emphasised not only his remarkable intellectual merits, but also his personal attributes such as ‘‘his inimitable personal style, which was direct, engaging and uncompromising’’.^{^[2]} These statements should not be mistaken for ritual formulas used commonly on such occasions. This becomes abundantly clear when one becomes acquainted with Podgórecki’s path of life, abounding in paradoxes and dramatic turning points. This article offers only a brief sketch of selected aspects of Adam Podgórecki’s biography^{^[3]} and the factors influencing the reception of his work in Western sociology.

The time of the war and the post-war period

Adam Podgórecki was born in Cracow in 1925 into the family of a Polish army officer. His father Franciszek was a charming and vivacious man. In addition to his career in the Army, he was involved in some business ventures and was a coorganiser of the 1st Slavic Philatelic Exhibition in Katowice in 1934. Podgórecki’s mother Olga, of Russian descent, was a very cultured woman, known for her elegance and sense of humour. His sister, a few years younger, also Olga, studied chemistry in the 1950s, graduating with the academic degree of Engineer and then Master of Science. Just before the outbreak of the World War II, his father, a reserve officer, was called up for military service; in September 1939 he fought in Lviv and then with the Polish army he reached Hungary, where he remained till the end of the war.

What were Podgórecki’s youthful fascinations? Did any specific books absorb him? Before the war, he lived with his family in Katowice in the Silesia district of Poland, where he attended school. We know that as a teenager he learned German to read German philosophers. He was 13 years old when the war broke out. When Silesia was annexed by the Germans, he escaped together with his mother and sister and spent the rest of the war on the estate of Count and Countess Ponmski, his parents’ friends. They were lodged in a village Charzowice (near Cracow) that was part of the Ponmski estate. During the German occupation, Adam completed 2 years of junior high school and 2 years of senior (or secondary) school through the underground educational network. At that time, he also attended a private course in Kazimierza Wielka, a neighbouring small town, where, soon after the war ended, he passed examinations for the secondary education certificate, the so-called big matura. Attending underground classes, strictly forbidden by the German occupiers, exposed him to considerable risks. Even greater risks were associated with belonging to the Polish underground Home Army. Andrzej Kojder, one of Podgórecki’s students, relates that his teacher, secretly contacted the Home Army in Charzowice and was sworn as a member. His job was to distribute underground press (Kojder 1999). Riding his bike to his classes and throughout his distribution area, he experienced air bombardments and many dangerous encounters with Germans. Yet he also discovered amazing home libraries in several manor houses in the neighbourhood and devoured countless volumes of classical European literature, philosophy, history, and various other disciplines.

Immediately after the war, Podgórecki returned to Katowice to secure a safe return for his mother and sister and helped them to resettle there. In 1945, he started law studies at the Jagiellonian University in Cracow. Upon graduating in 1949, he immediately proceeded to write a doctoral dissertation while simultaneously enrolled in sociological studies. In 1951, he defended his PhD thesis (‘‘Trade Unions in the Development of 19th Century English Society’’) and also earned a Master’s degree in sociology (‘‘Sociology of a Scientific Institution”).

The time of his studies at the Jagiellonian University influenced Podgórecki’s intellectual formation in two noteworthy ways. Firstly, his doctoral advisor, Jerzy Lande, a pre-war professor of law and philosophy at the Vilnius and Jagiellonian Universities, was a disciple of an unrecognized pioneer of the sociology of law, Leon Petrażycki (1867-1931). The contact with the refined pre-war culture of the academic world and the first-class erudition was a value in itself, all the more so that by the late 1940s the ravages of Stalinism were clearly visible in Polish humanities. Pre-war professors, if they had not declared their allegiance to Marxism, were marginalized or dismissed and, consequently, prevented to have contacts with students. Lande was under enormous pressure, but he was courageous enough to tell a selected circle of students about Petrażycki’s ideas, which were by then discredited as incompatible with the Marxist ideology (Podgórecki 1997: 59-61). Petrażycki and his ideas, espoused by Lande, captivated Podgórecki—a fascination that lasted effectively for the rest of his life (Podgórecki 1980/1981). It is also worthy of note that Lande was a close friend of a prominent Polish philosopher,

Tadeusz Kotarbiński, another scholar who played an important role in Podgórecki’s life.

Secondly, in the late 1940s, Podgórecki became a member of the Club of the Logophagoi, a unique, unofficial organization, so far not widely known.^{^[4]} The club, located in the YMCA in Cracow, existed from 1947 to 1949. Its activities were patterned on Western debating societies. Before every meeting, the club printed elegant personal invitations, which in the bleak post-war times must have been a major challenge. Logophagoi created a real enclave of a free intellectual discussion in the growing climate of Stalinist oppression. The range of discussed topics included aesthetics, political systems, class conflicts in the Bible, Oswald Spengler’s The Decline of the West, the works of Arnold Toynbee and Hermann Graf Keyserling. Its members remember the club as a superb school of confrontation, argumentation, and fact analysis. Not just the topics but also the group of invited guests and speakers was quite remarkable in its diversity and quality. The group included poets, writers, philosophers, artists, journalists, and priests. Among the club visitors were Zbigniew Herbert (one of the best Polish poets, who studied law at the Jagiellonian University more or less at the same time as Podgórecki did), the writers Paweł Jasienica and Stefan Kisielewski, pre-war philosophy professors Władysław Tatarkiewicz and Roman Ingarden, as well as scientists and even some Marxists. Podgórecki breathed in the air of refinement, tradition, discussion and, in a way, snobbery, all certainly intoxicating for a young mind. While he was not one of the close circle of organisers of the club’s life, he attended its meetings and became involved in a Club-related informal quasi-publishing activity. He searched for the works of those scholars and literary people who had no real chances of having their works published under the rising communist censorship. In this way works by Jan Jozef Szczepainski, Leopold Tyrmand, and Władysław Tatarkiewicz were secured and informally published. Logophagoi had their roots in liberal, gentry, Catholic, and patriotic traditions. Quite a few had been in the Home Army. They tried to find their place in the new, post-war reality of the ‘‘growing Stalinization and sovietization of Poland’’—as remembered by one of the Logophagoi, Andrzej Wielowieyski (Rozmarynowicz 1996: 68). The unmistakable signs of Stalinist terror were becoming evident everywhere. In the case of sociology, university faculties were being closed, syllabuses were altered, and eventually the recruitment of new students was stopped. Young communist activists started to appear at lectures of disloyal professors. Their modus operandi, typical for the Red Guards, was not very refined, but undoubtedly effective—lectures were interrupted, professors mocked and threatened, and any forms of civilized discussion precluded. Faced with the growing pressure, the Club of the Logophagoi ceased to exist in 1949. Less than a year later, one of its former organizers was arrested, soon after that, for the sake of the safety of other members, the club’s book of registry was burnt. The short intellectual adventure was brutally ended.

After defending his PhD thesis and obtaining a Master’s degree in sociology in 1951, Podgórecki had no chance of being hired by the university, but he continued to take part in various informal or clandestine seminars. In 1953 he began working as a low-key legal adviser in an enterprise near Katowice. One of the discussion groups whose informal meetings he attended was organized by Czesław Czapow in Warsaw at the beginning of the 1950s.^{^[5]} It included some of the former Logophagoi. Christian personalism, personalistic socialism, and Marxism were talked over and critically examined. In one of his papers, Czapow described the phenomenon of ‘‘the new ruling class’’; interestingly this was several years prior to the publication in 1957 of the internationally acclaimed The New Class: An Analysis of the Communist System by Milovan Djilas. The Czapow circle soon became the subject of surveillance by the communist political police, who had a secret agent operating within the group. The police surveillance and infiltration, which lasted from January 1951 to December 1953, concerned several dozen people. Eventually, a few were arrested, a dozen or so were detained and interrogated. The secret police regarded those seminars as a beginning of a political plot. Podgórecki was detained in October 1953 (Wicenty 2010a). He was probably kept under arrest for at least several days, brutally interrogated (beaten, sleep deprived), starved and intimidated (threatened with death and a long imprisonment). Some of the interrogated were encouraged to cooperate with the secret service. In the end, nobody was charged and the arrested were released, although some were eventually re-arrested. The release of the suspects was likely in the interest of the secret police, who could thus continue their surveillance operations in order to get a deeper insight into various networks and their connections. It became clear, however, that in the eyes of the Stalinist authorities no discussion groups concerned with Western sociology and humanities could be innocent.

The beginning of the academic career

Despite Stalinist repressions, the idea of ‘‘invisible universities” proved indomitable. Informal discussion circles were being formed around some Warsaw professors and attracted young intellectuals. Following Stalin’s death and the beginning of a degree of political thaw in the USSR, some relaxation of totalitarian control also reached Poland. As Jakub Karpinski recalls, ‘‘[i]n late 1955 and early 1956, intelligentsia clubs were forming throughout the entire country. By the spring of 1956, there were approximately 130 such clubs’’ (Karpinski 1982: 41). They were run semi-officially. In the mid 1950s the Crooked Circle Club was formed in Warsaw. Considered to be an enclave of a relatively free exchange of ideas, it attracted many sociologists, economists, publicists, writers, party and non-party people.^{^[6]} The atmosphere of debate, a degree of heresy (in relation to the Marxist-

Leninist ideology), and intensive social and intellectual life were the hallmarks of the Club and its thought-provoking weekly lectures.

It was in such enclaves of uncensored debate that Podgórecki sought intellectual inspiration and made some lasting friendships.^{^[7]} It must have been at that time that he first met two distinguished pre-war scholars Tadeusz Kotarbmski and Maria Ossowska.^{^[8]} In 1956 Kotarbmski offered him a junior appointment in the Centre of Logic of Warsaw University, and 2 years later, following the reinstatement of sociology as an academic discipline, Ossowska recommended him for a full-time academic position in her newly established Centre for History and Theory of Morality at the same university. Both Kotarbmski and Ossowska had some influence on Podgórecki’s further intellectual (as well as personal) development. His conceptualization of sociotechnics as a practical social science is to some extend rooted in Kotarbmski’s praxeology (Kojder 2000). Their regular meetings involved a broad range of topics and his mentor’s outstanding mind and personality stirred Podgórecki’s curiosity and provided intellectual stimulation. It could be argued that years later he tried to develop his relations with students and younger colleagues in a way somewhat reminiscent of the role Professor Kotarbmski, and Professor Lande before him, played in his own scholarly formation.

It was also Kotarbmski who encouraged him not to limit himself to exclusively academic writing and to publish his ‘‘Chinese stories’’. Kotarbmski loved paradoxes, so natural for cultures in the Far East. In the 1960s, enigmatic short stories, parables, and anecdotes signed by Si-tien, a fictitious Chinese sage, started to appear in some Polish journals. A first book edition was published in English in 1971 and was followed by over forty volumes, published mainly in England and Canada, but also in Poland, the USA and Germany. Podgórecki continued to write these adages of his Chinese alter-ego Si-tien till the end of his life. With time, Sitien gained a circle of loyal readers, including many intellectuals from Poland and countries all over the world. The well-known sociologists Robert K. Merton and Daniel Bell were among them, as documented in their many letters and commentaries on consecutive volumes.^{^[9]} In the Foreword to the Polish edition of Social Theory and Social Structure, Merton observes that those stories’ brilliant wisdom seems most striking when they sound least believable (Merton 1982: 9). With the political thaw came some opportunities to travel abroad. The Ford Foundation and Professor Paul F. Lazarsfeld of Columbia University facilitated research visits to the United States of a number of Polish sociologists. Podgórecki was among them. That was a memorable trip that opened entirely new horizons and opportunities. During a half-year Ford Foundation Scholarship at the Columbia University in 1959, he worked very hard doing library research, writing, attending seminars and cultural events, and exploring life in that amazing country. It was at Columbia University that he met Robert K. Merton for the first time. Hearing about his interest in sociology of law, Merton suggested that he become acquainted with

William M. Evan, a researcher from Philadelphia (Sułek 2010: 339). Many years later, following Adam Podgórecki’s death, Evan wrote: ,,I had the good fortune of meeting Adam [...] on his first visit to the United States. In the course of a wide- ranging conversation on the problems and challenges of the sociology of law we decided to submit a proposal to the Secretariat of the International Sociological Association to establish a Research Committee on the Sociology of the Law. Fortunately, our proposal was accepted. Together with colleagues from around the world we initiated a program of conferences and comparative research projects, which are continuing to this day’’ (quoted from Kwaśniewski and Winczorek 2009: 297).

This first trip abroad proved momentous for Podgórecki, allowing him to take a lead in development of sociology of law internationally and connecting him with the world. Quickly, he gained international recognition as an original and influential researcher as well as a dynamic organizer. The contact with Merton resulted in a life-long friendship—they exchanged letters, books with dedications, sent one another manuscripts with requests for comments, and met in various places, all in the spirit of intellectual kinship and mutual respect. Yet, somewhat paradoxically, Podgórecki’s growing scholarly recognition abroad did not help his position in Poland, as it raised both political suspicion and common envy.^{^[10]}

Still, he was allowed from time to time to take advantage of some of the numerous invitations he received from foreign universities, and even before his involuntary emigration in 1977 he gathered invaluable experience as a fellow or visiting professor at such prestigious institutions as Oxford University (All Souls College, 1971), Stanford University (The Center for Advanced Study of the Behavioral Sciences, 1972) or the Law School of Northwestern University. He also participated in and co-organized many international conferences.

Since foreign travel and contacts were viewed by the Security Services [Służba Bezpieczeństwa, hereafter SB] as potentially subversive, it is not surprising that they kept a close eye on him. Thus, from as early as 1959 Podgórecki was “preventively” invigilated—his correspondence was routinely surreptitiously intercepted and read and other surveillance techniques were employed as needed. In the official SB terminology, he fell under the rubric of suspected “collaboration of a citizen of the People’s Republic of Poland with the Western centres of sabotage’’. In 1963 he was summoned twice to the SB office. On the second occasion, a formal attempt was made to recruit him as a secret collaborator. Podgórecki refused categorically. SB never asked again, which did not mean they lost their interest in his activities. From that moment they acted covertly, using more indirect tools of harassment and surveillance. Such activities continued till the end of 1970s (Wicenty 2010a, b). Incidentally, the newly disclosed and ongoing examination of evidence concerning the SB operational work in the academic milieu throws new light on the communist secret police’s role in shaping the academia. It acted as a meta-agency, using ramified and discreet social arrangements, in order to groom and promote selected scholars while undermining the careers and damaging the reputations of others.

The creation and decline of the Institute for Social Prevention and Resocialization

The early 1970s were relatively auspicious for Polish sociology. When Edward Gierek became the Polish United Workers’ Party’s First Secretary [Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, hereafter PZPR], he announced a new policy of openness towards academia and fresh opportunities for researchers, including those who were not party members. Sociology started to benefit; new research centers came into being and significant funds came from the state budget. The price that social sciences would eventually pay was their complicity in legitimizing the communist policy of ‘‘the leap of modernization’’ (Wicenty 2009). Podgórecki in a way benefited from the new political climate; together with a group of colleagues (first of all with Czapow) he could finally put into practice his old idea to found a research institute implementing the ideas of sociotechnics. It was founded in 1972 as the Institute for Social Prevention and Resocialization (Instytut Profilaktyki Spotecznej i Resocjalizacji, hereafter IPSiR) at the University of Warsaw. IPSiR was originally intended to perform the following three functions: (1) to produce diagnosis and expert reports on social and organizational pathologies, (2) conduct research, and (3) provide expert education (PhD studies and a program of studies for future workers of the administration of justice and social welfare). The expert and research activities were to play the key role. Podgórecki became the head of the Institute's section on Sociology of Norms and Social Pathology. It was eventually comprised of seventeen, mostly young, academic staff, none of whom was a member of PZPR, which was a major departure from the accepted standards for social sciences. Within a short time IPSiR gained a solid reputation. A pioneering research on the real extent of poverty in the People's Republic of Poland was carried out. The forms and scale of various systemic pathologies were revealed. The institute's researchers produced a critical analysis of draft bills concerning social parasitism and mental health. To their astonishment, their efforts proved effective and the bills were withdrawn. This was a considerable achievement as they were patterned on Soviet laws designed to suppress any form of dissent or failure to conform. At that time, Podgórecki wrote several ground-breaking papers about organizational pathologies, tertiary social control, and dirty togetherness.^{^[11]}

Before long it became clear that the mission of exposing and addressing social pathologies was going to cause IPSiR serious problems. In 1973, a daring report was prepared under the lead of Adam Podgórecki outlining the key problems of Polish society and their systemic roots. Copies were sent to selected political decision makers and research centers. Simultaneously, a research project was launched to explore cooperation between researchers and decision-makers in addressing social problems. Those initiatives were subjected to close scrutiny by the University authorities after the PZPR and the state administration started to send signals of disapproval. The research was halted, and some courses were eliminated from the curriculum. At the beginning of 1975, the IPSiR became a target of open attacks at meetings of the Warsaw University authorities. The official reasons given were as a rule completely different from the real ones. Allegations were made of improper pedagogical climate, poor quality of research and misuse of human resources. In reality, it was the expert activities of the institute that caused the greatest anxieties. A PZPR cell in the IPSiR set up a secret team whose task was to prepare organizational changes in the institute. The result of its work was a reform proposal that effectively banned any research and expert activities inconsistent with the communist government’s point of view. For instance, research on social pathology was to be limited to ordinary crimes and individual pathologies.

Other repressive actions followed. The institute was eventually brutally “reorganized”. The academic unit headed by Podgórecki was closed, several employees got the sack, and some others were moved to other departments of the University as punishment. Podgórecki found himself in the Philosophy Department. By 1977 various sanctions were imposed on almost twenty IPSiR faculty members. This entire process was described by Podgórecki in a diary he kept between October 1975 and October 1976—it was later published in English as A Story of a Polish Thinker. This book is an uncompromising description of the everyday life of a scholar fighting for intellectual independence under the communist regime. Nor does the author have mercy for himself. For instance, when pondering the issue of researchers’ responsibility for potential misuses of their ideas, he writes: ‘‘I am starting to reflect on the possible harmfulness of the bastard (which sociotechnics may be) that I have let loose on the world’’ (Podgórecki 1986: 417). In another place, he coolly recaps the extent of the failure of one of his cherished creations: ‘‘The idea of a semi-autonomous Institute was destroyed. The previous program of the Institute was abolished and the students were forced to complete their studies at a new and very different institute; the research projects were dismantled or fundamentally revised’’ (Podgórecki 1986: 670).

The ‘‘reorganization’’ of the IPSiR and involuntary exile in the Philosophy Department were by no means the last acts of persecution directed against Podgórecki. At the approaching 5th Polish Sociological Convention, he was scheduled to present a paper on the holistic analysis of Polish society during the opening plenary session. Under the authorities’ pressure, the organizers moved the paper to a different session. In the end, Podgórecki did not present the paper at all. Soon before the Convention, he was told by the University authorities that his passport could be unblocked conditional on his leaving the country before the Convention (Wicenty 2010b).

It was not an easy decision, but in the end he resolved to take advantage of the remaining several months of his year-long fellowship at the Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS). While there, it became soon apparent that he was seriously ill and needed major surgery. In 1978 he joined the faculty of the Centre for Socio-Legal Studies at Oxford University (Wolfson College) and became actively involved in building bridges between sociology and law in Britain. With this goal in mind, he organized in October 1978 a conference on Sociological Approaches to Law, held at Corpus Christi College in Oxford. This conference was a starting point for a book under the same title, edited by him and Christopher Whelan, also of the Wolfson College Centre (Podgórecki and Whelan 1981).

His life changed again when he was unexpectedly offered a Professorship in Sociology and Anthropology at Carleton University in Canada, were he had taught as a visiting professor during the summer of 1974. He went to Ottawa in January 1979 and worked there for the rest of his life to be eventually granted a very rarely bestowed title of a Distinguished Research Professor.^{^[12]} By the way—this Canadian destination turned to be also determinative of the future life of Maria Los, whom Podgórecki married in 1978.^{^[13]} Adapting to the realities of Western academia was by no means easy; the expectation of constant self promotion resembling a role of salesman in relation to potential publishers and granting agencies was probably the hardest. As he soon realized, instrumental attitudes in science, so distant from his understanding of a scholar’s mission and so repellent to him in communist Poland had their Western equivalents (Podgórecki 1997: 39-46).

The reception of Podgórecki’s work in the West

How was he perceived by Western sociologists? What standing was he able to achieve? I have limited my analysis of the reception of his work to the following two dimensions: the published reviews of his books and journal references to his works. The domain of the research is the database of selected, well-known journals, JSTOR. The known shortcomings of this measure notwithstanding, the recognition of an author and the rank of the journals in which Podgórecki’s surname appeared can indicate the standard position granted to him by his peers.

Let us start with the reviews of the books published in English (I have taken into account review articles as well); here they are in chronological order:

Law and Society (Boston, London: Routledge & Kegan Paul, published in 1974): four reviews (Connor 1976; Mungham 1975; Sissons 1976; Stinchcombe 1977; Sumner 1975);
Practical Social Sciences (Boston, London: Routledge & Kegan Paul, 1975): one review (Gomez Greber 1980);
Multi-Dimensional Sociology co-authored with Maria Los (Boston, London: Routledge & Kegan Paul, published in 1979): five reviews (Camic 1982; Fletcher 1981; Peterson 1981; Rehorick 1981; Ritzer 1981);
Sociological Approaches to Law edited by Podgórecki and Christopher J. Whelan (London: Croom Helm, published in 1981): four reviews (Griffith 1982; Hagan 1983; Matejko 1983; Weaver 1983);
A Story of a Polish Thinker (Koln: Verlag fur Gesellschaftsarchitektur, published in 1986): one review (Gella 1989);
Polish Society (Westport: Praeger, published in 1994): four reviews (Kennedy 1995; Krygier 1995; Misztal 1995; Szlek Miller 1997);
Social Engineering edited by Podgórecki, Jon Alexander and Rob Shields (Ottawa: Carleton University Press, published in 1996): one review (Matejko 1997a);
Higher Faculties. A Cross-National Study of University Culture (Westport: Praeger, published in 1997): one review (Matejko 1997b).

The number of the reviews is considerable.^{^[14]} They were printed in prestigious magazines, such as The British Journal of Sociology, Social Forces, Contemporary Sociology, Law & Society Review and Law & Social Inquiry. Moreover, apart from a few clearly critical evaluations—one of them, by Collin Sumner, will be mentioned again later—most reviewers produced favorable or relatively favorable evaluations of Podgórecki’s books. A few reviewers drew attention to poor translations of his works into English. Nevertheless, it must also be noted that some of his English language books have not been reviewed in English in any of the JSTOR journals. They were:

Knowledge and Opinion about Law edited by Podgórecki, Wolfgang Kaupen, J. van Houtte, P. Vinke and Berl Kutchinsky (London: Martin Robertson, 1973);
Legal Systems and Social Systems edited by Podgosrecki, Christopher J. Whelan and Dinesh Khosla (London: Croom Helm, 1985);
A Theory in the Sociology of Law (Milano: Giuffre Editore, 1991);
Social Oppression (Westport: Greenwood Press, 1993); Totalitarian and Post- Totalitarian Law edited by Podgórecki and Vittorio Olgiati (Dartmouth: Aldershot, 1996).

The list is not long, but time related. Apart from a few exceptions, it can be observed that the keen interest in Podgórecki’s work lasted from the early 1970s to the early 1980s. A similar conclusion can be drawn based on citations of Podgórecki’s works. Most of the 36 (JSTOR base) articles quoting and/or referring to the Polish researcher’s works were published in the 1980s (Fig. 1). Taking into consideration the fact that a certain time must pass between a publication of a book and its absorption by fellow academics, the reception of Podgórecki’s work resembles a wave that rises in the 1970s and crests sometime in the 1980s.

The next question that needs to be asked concerns the specific works (thus ideas) of Podgórecki that are most often referred to. The results, presented in Fig. 2, show clearly that his ideas related to sociology of law have evoked by far the most interest. Moreover, the lack of reviews of Knowledge and Opinion about Law edited by Podgórecki et al. seems relatively irrelevant given that it is the work that is most often referred to.

The unequivocal identification of Podgórecki as a sociologist of law at the expense of his other interests is confirmed in two articles presenting Podgórecki’s intellectual profile. It is characteristic that both were written in 1977, when the Polish sociologist attracted great interest. The first article, written by Zdzisława Walaszek, discusses major developments in Polish sociology (Walaszek 1977). While it mentions Podgórecki’s work in sociology of deviance and sociotechnics, it presents him above all as a pioneer of empirical research in the sociology of law. The other article, written by Klaus A. Ziegert, places the Polish scholar squarely in the field of sociology of law, as attested by the very title of the piece—Adam Podgórecki’s Sociology of Law: The Invisible Factors of the Functioning of Law Made Visible (Ziegert 1977). A similar, almost exclusive focus on the sociology of law may also be found in other articles devoted to Podgórecki’s ideas and published in languages other than English (Treves 1963; Ziegert 1975). An exception is a Dutch paper entitled The Social Engineer that offers a comparison between Roscoe Pound and Podgórecki (Huyse and Vandekerckhove 1978).

A strong identification of a researcher with a specific (sub-)discipline has certain consequences. In the case of Adam Podgórecki, the fact that he was so strongly identified with the sociology of law, as its co-creator and active promoter, might have undermined the visibility of his other works not directly related to law. This may partly explain the relative paucity of references to his later books, such as Social Oppression (1993), Social Engineering (1996), and Higher Faculties (1997).

Based on some basic theses of the sociology of knowledge, it may be expected that creative endeavours are both influenced by and influence the life experience of the creator. While they are conduits for more or less influential ideas and their

Knowledge and Opinion about Law I_______

Fig. 2 The number of references to individual works of Adam Podgórecki in English-language articles. Source: the JSTOR base

dissemination, they also have considerable bearing on what academic circles their author becomes associated with. These circles are likely to become both the recipients of his or her ideas and providers of resources that can be utilized for further advancement. Podgórecki’s A Story of a Polish Thinker may serve as an example of a direct translation of experience into an original work. But his books can also be viewed through their impact on his life and his standing in the academic community.

Despite a broad range of intellectual interests, it was Podgórecki’s early fascination with the idea of sociology of law that channelled his academic contacts and career opportunities in a certain way. His active and passionate involvement in building up this new discipline and its important European-based vehicle, the Research Committee on Sociology of Law of the International Sociological Association, resulted in his playing a vital role in bringing into existence a distinct academic community, with its specific dynamics, patterns of communication and reproduction, hierarchies and changing intellectual fashions.

According to Podgórecki, the European focus of the early years of the Research Committee manifested itself in a great preoccupation with the totalitarian experience of twentieth century Europe. In particular, ‘‘Italian sociology of law was, to some degree, a reaction against the former fascist regime in Italy, while Polish sociology of law was generated as an internal academic protest against the reigning Marxist totalitarianism; the two schools have been closely linked by their antiauthoritarian political stance.’’ (Podgórecki 1997: 124). When, however, the principled and idealistic motivations that had animated the early phase of the Committee’s development were gradually overtaken by processes of professionalization and institutionalization of the sociology of law, Podgórecki started to voice his concern. While these processes were a sure sign of the success of this new discipline—which was rapidly gaining acceptance and maturity—they also shifted its focus from a free and unencumbered intellectual co-operation to a preoccupation with academic infrastructural arrangements, turf-staking, and competition for resources. He became alarmed that the Committee was being turned into a convenient springboard and ‘‘a vehicle for advancement of one’s personal career’’ (Podgórecki 1997: 126).

It was thus a typical process of the institutionalisation of an idea-based movement that led to Podgórecki’s eventual disenchantment with what he saw as an abandonment of the initial commitment to essential, universal values and a selfless scholarly quest. Yet his exasperation with the process of sociology of law’s administrative ‘‘normalization’’, with its concomitant array of material arrangements and vested interests, may gain an additional dimension when viewed in the context of his unique biography. Arguably, his earlier experience of underground education networks in Nazi-occupied Poland and ‘‘invisible colleges’’ or ‘‘flying universities'' under communism might have instilled in him a notion that true knowledge was born from sacrifice and suffering and tested through personal courage and integrity.

This expectation was likely reinforced by his high regard for the ethos of traditional Polish intelligentsia. Fully formed in the nineteenth century, when Poland was partitioned among its neighbours, this unique social stratum consisted of educated people united by common values and a sense of mission understood as selfless service to their country (and other oppressed countries if needed) in the name of freedom, justice, and truth. Social cohesiveness of this stratum was enhanced by the criteria of trustworthiness as well as highly ritualized ‘‘good manners’’—a combination that resulted in a gracious and deeply rewarding social milieu. In Podgórecki’s own words: ‘‘Material possessions and power have never been natural rewards for the intelligentsia. Power is at the mercy of whimsy, and material assets can vanish overnight—but the pleasures of friendship, loyal camaraderie, and mutual entertainment are all relatively stable in comparison. In the process of its generation, the intelligentsia was able to amass «goods» of a more vital and lasting nature’’ (Los and Podgórecki 1979: 311).

What he was looking for in the academia was a sincere, courageous, and noble commitment to the pursuit of knowledge and that peculiar loyalty and steadfastness that can emerge in a dedicated group of colleagues who work together on a project that transcends their own selfish interests. He experienced it in Poland, first in his youth and later as a mentor to a group of students and younger colleagues under the oppressive communist rule. Perhaps he was also finding it in the initial efforts to build the foundations for the development of international (although mostly European) sociology of law.

His growing concern with the direction the sociology of law was taking is clear in the central theme of a workshop he organized in 1990. Richard D. Schwartz cites this event in his review of a book by William M. Evan: ‘‘In the summer of 1990, Adam Podgórecki convened an international group of twenty sociologists of law to address the question, «Why is theory in sociology of law in such a miserable state?»’’ (Schwartz 1991: 426). This clearly suggests a discipline that has lost its bearing but may also be read as Podgórecki’s attempt to inspire his fellow sociologists of law to try to reach higher and be more audacious.

The sociology of law seemed to become a victim of its own success. Its rapid development had to accommodate several parallel streams rooted in distinct traditions. The main among them were European sociology of law, the law and society movement in the United States^{^[15]} and British (critical) socio-legal studies. The speed of institutionalization of these different strands of social science’s interaction with the law might have prevented the formation of sound criteria and mechanisms that would allow distinguishing genuine scholarly works from the products of prevailing intellectual fashions, self-promotion or specious sophistry. Yet some of the problems described by Podgórecki were of a more general nature and concerned the social sciences in general. He was troubled by the prevalence of instrumental attitudes among sociologists which were turning the traditional role of a scholar into a ‘‘gainful profession” that offered opportunities for “scientific tourism’’ and absolved one from any responsibility or accountability (Podgosrecki 1997: 123-128).

From the point of view of relatively standard theses of the sociology of knowledge, we can talk not only of the influence of life experience on a creation (the example of A Story of a Polish Thinker can be its clearest example), but also about the reverse relation. Creations change the environmental location or/and life situation of their creators.^{^[16]} Creations not only constitute a carrier of more or less influential (‘‘infectious’’) ideas, they also indicate a social circle that a creator belongs to, where her/his ideas circulate and whose intellectual resources she/he exploits. Generally speaking, such a circle defines for good or for ill a researcher’s standing in the whole sociological circle. If Podgórecki fell from the crest of a rising wave gradually into relative oblivion from 1980s (as the JSTOR base indicates), the reason for this may have been the shape of the sociology of law, its vitality and popularity. Such a hypothesis would require an independent and detailed examination.

Another possible factor complicating the perception of Podgórecki in the West relates to the fact that he was not a Marxist. In order to avoid any misunderstandings, we need to indicate that being a Marxist meant something different for a Western sociologist and a sociologist from communist Poland. For the former, Marxism meant one of many possible intellectual traditions. For the latter, it meant a shameful choice, not intellectual but purely opportunistic in nature. It entailed significant privileges but also certain duties, among which the readiness to legitimate the communist government was key. Marxism was a hated ideology and the refusal to embrace it was a sign of courage and integrity. But these differences have eluded many Western researchers. For example, Naomi Galtz and Michael D. Kennedy are puzzled why Polish Marxist sociologists abandoned the Marxist perspective immediately after the transformation in 1989. They note: ‘‘These intellectuals have no wish to engage Marxism, seeing the affinity with the tradition clearly as something to move beyond rather than to debate, much less to embrace’’ (Galtz and Kennedy 1996: 449). But they offer no explanation.

The irony was that while many sociologists in communist countries paid lip service to Marxism in exchange for security and promotions, from the late 1960s onwards it was being enthusiastically embraced by their Western counterparts.^{^[17]} A sudden elevation of the Marxist paradigm to the status of one of the dominant orientations in both general sociology and sociology of law had clear repercussions for Adam Podgórecki. Mannheim’s sociology of knowledge points to a significant role of competition and contest in the dynamics of the social sciences. The goal is above all to win universal acceptance for a particular interpretation of reality (Mannheim 2003/1929: 132). Opponents are criticized from the position of moral superiority, prevalence, and/or the obviousness of one’s version of the world. Clearly, in the eyes of some reviewers of Podgórecki’s books, his interpretations of Polish reality were flawed because of his failure to use the Marxist perspective. One of the reviewers of Multi-Dimensional Sociology is disappointed that the authors (Podgórecki and Łoś) ‘‘do not attempt to revitalize [the Marxist tradition] or to draw from it for a systematic critique of Eastern socialism’’ (Peterson 1981: 302). In this case, the lack of any references to Marxist thought did not provoke fundamental criticism but only a mild reprimand. On other occasions, however, Podgośrecki's books were read unequivocally critically from Marxist positions. For instance, in Sumner’s review of Law and Society we read: ‘‘Opponents of Marxism will be pleased to find a total absence of Marxist/socialist/revolutionary ideas in this text and the total presence of a development of the logic of capitalist, structural- functionalist sociology’’ (Sumner 1975: 247). According to this (not very substantial) criticism, non-Marxist sociology becomes automatically a science of capitalists and a “functional fantasy’’ within a ‘‘Rent-a-Science’’ market. Ziegert, who was already mentioned here, sums up Sumner’s review thus: ‘‘Clearly Sumner is disappointed by the absence of Marxist components in Podgośrecki's sociology of law, and cannot conceal his contempt for a Polish sociologist who analyzes a socialist society by combining the concepts of Petrażycki with those of empirical sociology (necessarily of western provenience)’’ (Ziegert 1977: 152). If then Marxism played such an important role in gauging the merits of scholarly work, it would be in the interest of the ‘‘newcomers from the East'' to appear to be steeped in Marxist thought and use it as a catapulting mechanism in Western academic circles. From this point of view, it is easier to understand the international careers of Leszek Kołakowski (first a passionate Marxist and later critic of Marxism in his three- volume Main Currents of Marxism)¹¹ and Zygmunt Bauman (who, it seems, never gave up on Marxism). Podgośrecki was not prepared, however, to play these games.

Between two worlds

Another element influencing the reception of Podgórecki’s work in the West is his specific status as a sociologist suspended between two distinct social realities. Ziegert described Podgórecki in a somewhat romantic fashion as a wanderer between two very different worlds of the East and the West. ‘‘Podgórecki’s effort to adapt his work for an English-reading audience is symptomatic of his unique position. [...] This position must affect the nature of his scientific production. A person who bridges two worlds seldom satisfies the expectations of those whose loyalties belong exclusively to one or the other; yet he can serve to cross-fertilize the established ways of thinking in both worlds in a highly stimulating manner'' (Ziegert 1977: 151-152). This, of course, was not always easy.

Podgórecki was keenly aware of dramatic differences between these two social realities and struggled against the superficiality of assumptions and mutual perceptions of sociologists on both sides of the divide. Trying to convey to his Western colleagues and readers some of the complex lessons and experience gained during his earlier years in Poland he was searching for a sociological language that would negotiate the barriers to understanding the other society's experience. Not surprisingly, it was not the familiar language of the latest sociological fashion.

In such books as Polish Society and Higher Faculties he tackles some issues related to the lingering effects of the Polish sociology's lack of intellectual autonomy under communism. In the case of A Story of a Polish Thinker, a daily record of personal experience, he offers in effect an uncompromising expose of real mechanisms that governed scientific life under communism. These books may make for uncomfortable reading for those Western scholars who made some effort to become familiar with Polish sociology of the communist period and took it at a face value. In his review of Polish Society, Misztal remarks: ‘‘For many American scholars who have had contact with Polish sociologists, this work will hardly be comfortable, since it offers an erudite «who's who» in discussing the crippled intellectual potential of sociology in Poland’’ (Misztal 1995: 1638).

While Podgórecki’s gritty analyses may seem too critical for many Western readers, the nuances of his portrayal and theoretical analysis of the mechanisms of communist government legitimization by sociologists may simply escape them.^{^[18]} Michael Kennedy’s analysis suggests this indirectly, when he writes that Poland in communist times was perceived by American sociologists as a friendly country compared with other communist countries in Central Eastern Europe (Kennedy 2004). In Poland, they could conduct research relatively comfortably, count on an open and helpful attitude in academic and research centers, and meet interesting interlocutors. Even party sociologists did not make the impression of dull orthodox Marxists. For all these people, Podgórecki’s criticism of Polish sociology and humanities—criticism, let me add, often quite specific and personal—must have brought a form of cognitive dissonance by generating tension between the knowledge acquired and one's own images and experiences. Such a discrepancy would be diminished by shifting attention from the merit of the case to a personalized ethical and emotional sphere. It is much easier to query whether the critical remarks in Podgórecki’s works might be the echoes of a Polish researcher’s frustrations. Why did he present his colleagues in such dark colors? The criteria of scientific analysis disappear; the questions about Podgórecki’s personal motivations emerge in their place.^{^[19]} And instead of the cross-fertilization envisaged by Ziegert he might have made enemies in both worlds.

Those prejudicial interpretations notwithstanding, the autobiographical elements and influences in the Polish sociologist’s work are quite fascinating. Yet they have not been generally known. A Story of a Polish Thinker gave a unique insight into a dramatic moment in the Polish scholar’s life, and it could be a good point of reference for the evaluation of all the other critical elements in his sociology. Unfortunately, it was published in Cologne, outside the American publishing market. Its range of influence was more than limited, and a single enthusiastic review did not improve the situation, especially as it was published in a rather specialized magazine, and not in any of the leading sociology journals.

The final element contributing to the falling wave of interest in Podgórecki was his academic affiliation in exile. Let me remind you that from 1979 till his death in 1998 he worked at Carleton University. It was regarded as a good university with one of the best Sociology Departments in Canada. Yet, as Diana Crane’s research indicates, ‘‘[s]cientific recognition [is] related to the prestige of the scientist’s current academic affiliation” (Crane 1965: 713). This of course creates some sort of a vicious circle, using a specific halo effect. Carleton does not count among the world’s best universities. Despite his vibrant participation in international academic life till his death,^{^[20]} Podgórecki did not have the advantage of a prestigious academic affiliation. Still, it might have given him the quiet distance from the noise of academic vanity markets and his own unique vantage point.

Is a revival of interest in Adam Podgórecki’s ideas possible?

I believe that Podgórecki’s conceptual potential has been recognized and utilized in social sciences only to a limited extent. Yet it does not seem very likely that this will suddenly change and that a renewed interest in his work will inspire a re-reading of his major contributions to sociology of law and sociotechnics. A possible obstacle is, paradoxically, his status of a classic in these areas, perhaps not universally accepted but a classic nonetheless. And a classic—as Podgórecki himself once stated—is ‘‘somebody who is quoted, but not read’’ (quoted from Kojder 2009: 38).

There are, however, good prospects for a renewed interest in his specific ideas that are often sketched and not fully developed or empirically tested but striking in their originality and heuristic potential. They can be found in his writings on organizational misconduct, dirty togetherness, tertiary social control and so forth. They might have been considered by some readers as sidelines, not germane to Podgórecki’s main body of work, but if the history of science does teach anything, it will be the reality that such seeming side-roads sometimes turn with years into ‘‘royal roads.'' The inspirational value of those ideas has already been proven. A number of Polish researchers has re-visited them in recent years and applied them in their explorations of post-1989 reality (see, for instance, Zybertowicz 2009).^{^[21]} Janine R. Wedel, a well-established American researcher of East/Central Europe utilizes these concepts regularly in her publications (Wedel 1998, 2001, 2009) as do many other authors (Czarnota and Krygier 2006; Hignett 2010). Despite their particular relevance to post-totalitarian societies, these conceptions have much more universal import and could prove extremely fertile in other contemporary contexts.

The depth of Adam Podgórecki's ideas is intimately related to his biography. His credibility as a researcher is closely (and painfully) connected with his integrity as an individual who was schooled in life and tested by the mechanisms of social oppression.

Open Access This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 4.0 International License (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/), which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided you give appropriate credit to the original author(s) and the source, provide a link to the Creative Commons license, and indicate if changes were made.

References

Camic, C. (1982). Review: Multi-dimensional sociology by Maria Łoś and Adam Podgórecki.

Contemporary Sociology, 11(4), 462-463.

Connor, W. D. (1976). Review: Law and society by Adam Podgórecki. Social Forces, 54(4), 955-956. Crane, D. (1965). Major and minor universities: A study of productivity and recognition. American Sociological Review, 30(5), 699-714.

Czarnota, A., & Krygier, M. (2006). After postcommunism: The next phase. Annual Review of Law and Social Science, 2, 299-340.

Fletcher, C. (1981). Review: Multi-dimensional sociology by Maria Łoś and Adam Podgórecki. The British Journal of Sociology, 32(3), 435-436.

Friszke, A. (2004). Poczatki Klubu Krzywego Koła. Zeszyty Historyczne, 149, 44—86.

Galtz, N., & Kennedy, M. D. (1996). From marxism to postcommunism: Socialist desires and East European rejections. Annual Review of Sociology, 22, 437-458.

Gella, A. (1989). A struggle for an intellectually independent institute: The case in Poland. Studies in Soviet Thought, 37(4), 307-315.

Gomez Greber, F. (1980). Review: Practical social science by Adam Podgośrecki. Contemporary Sociology, 9(2), 299-300.

Griffith, J. A. G. (1982). Review: Sociological approaches to law edited by Adam Podgórecki and Christopher J. Whelan. Journal of Public Policy, 2(1), 79-81.

Hagan, J. (1983). From the shadow of the law. Contemporary Sociology, 12(1), 35-37.

Hignett, K. (2010). The changing face of organized crime in post-communist central and Eastern Europe.

Debatte: Journal of Contemporary Central and Eastern Europe, 18(1), 71-88.

Huyse, L., & Vandekerckhove, L. (1978). De sociale ingenieur. Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen, 23(3), 219-236.

Jedlicki, W. (1963). Klub Krzywego Kola. Paris: Instytut Literacki.

Joravsky, D. (1981). Kolakowski’s long goodbye. Theory and Society, 10(2), 293-305.

Kaczyńska, W. (Ed.). (2003). Czesław Czapow 1925-1980: świadectwa trzech pokolen. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Karpiński, J. (1982). Countdown. The Polish upheavals of 1956, 1968, 1970, 1976, 1980.... New York: Karz-Cohl.

Kennedy, M. D. (1995). Review: Polish society by Adam Podgórecki. Contemporary Sociology, 24(2), 222-223.

Kennedy, M. D. (2004). Poland in the American sociological imagination. Polish Sociological Review, 4, 361-383.

Kojder, A. (1999). Adam Podgórecki’s Vita Activa. Polish Sociological Review, 2(126), 323-330.

Kojder, A. (2000). Droga Adama Podgóreckiego do socjotechniki. In J. Kubin & J. Kwaśniewski (Eds.), Socjotechnika. Kontrowersje, rozwoj, perspektywy (pp. 19-28). Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Kojder, A. (2009). Anegdoty. Limeryki. Epifanie. O socjologii i socjologach. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Krygier, M. (1995). The constitution of the heart. Law & Social Inquiry, 20(4), 1033-1066.

Kwaśniewski, J., & Winczorek, J. (Eds.). (2009). Idee naukowe Adama Podgóreckiego. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Łos, M., & Podgórecki, A. (1979). Multi-dimensional sociology. London: Routledge.

Mannheim, K. (2003/1929). Competition as a cultural phenomena. In G. Delanty, & P. Strydom (Eds.), Philosophies ofsocial science. The classic and contemporary readings (pp. 128-133). Maidenhead, PA: Open University Press.

Matejko, A. (1983). Review: Sociological approaches to law edited by Adam Podgosrecki and Christopher J. Whelan. The Canadian Journal of Sociology, 8(1), 107-111.

Matejko, A. (1997a). Review: Social engineering edited by Adam Podgórecki, Jon Alexander and Rob Shields. Canadian Slavonic Papers, 39(1/2), 281-285.

Matejko, A. (1997b). Review: Higher faculties. A cross-national study of University Culture by Podgórecki. Canadian Slavonic Papers, 39(3/4), 517-518.

McLaughlin, N. (1998). How to become a forgotten intellectual: Intellectual movements and the rise and fall of Erich Fromm. Sociological Forum, 13(2), 215-246.

Merton, R. K. (1982). Teoria socjologiczna i struktura społeczna. Warszawa: Painstwowe Wydawnictwo Naukowe.

Misztal, B. (1995). Review: Polish society by Adam Podgórecki. Social Forces, 73(4), 1637-1638.

Mungham, G. (1975). Review: Law and society by Adam Podgórecki. The British Journal of Sociology, 26(4), 509.

Peterson, R. T. (1981). Review: Multi-dimensional sociology by Maria Łoss and Adam Podgosrecki. Philosophy and Phenomenological Research, 42(2), 301-303.

Podgórecki, A. (1962). Socjologia prawa. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Podgórecki, A. (1966). Zasady socjotechniki. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Podgórecki, A. (1980/1981). Unrecognized father of sociology of law: Leon Petrażycki. Reflections based on Jan Gorecki’s Sociology and Jurispridence of Leon Petrażycki, Law & Society Review, 20(1), 183-202.

Podgórecki, A. (1986). A story of a Polish Thinker. Koln: Verlag fur Gesellschaftsarchitektur.

Podgórecki, A. (1997). Higher faculties. A cross-national study of university culture. Westport: Praeger.

Podgosrecki, A., & Whelan, C. (Eds.). (1981). Sociological approaches to law. London: Croom Helm.

Rehorick, D. A. (1981). Review: Multi-dimensional sociology by Maria Łoss and Adam Podgosrecki. The Canadian Journal of Sociology, 6(2), 195-197.

Ritzer, G. (1981). Review: Multi-dimensional sociology by Maria Łoss and Adam Podgosrecki. Social Forces, 60(2), 610-612.

Rozmarynowicz, A. (Ed.). (1996). Klub Logofagow. Wspomnienia. Krakow: Znak.

Schwartz, R. D. (1991). Review: Social structure and law: Theoretical and empirical perspectives by William M. Evan. Contemporary Sociology, 20(3), 426-427.

Sissons, P. L. (1976). Review: Law and society by Adam Podgórecki. Contemporary Sociology, 5(4), 434-435.

Stinchcombe, A. L. (1977). Review: Law and society by Adam Podgosrecki. Law & Society Review, 12(1), 127-131.

Sułek, A. (2010). ‘‘To America!’’. Polish sociologists in the United States after 1956 and the Development of Empirical Sociology in Poland. East European Politics and Societies, 24(3), 327-352.

Sumner, C. (1975). Review: Law and society by Adam Podgórecki. British Journal of Law and Society, 2(2), 246-250.

Szlek Miller, S. (1997). Contending views on Poland in transition. Canadian Slavonic Papers, 39(1/2), 249-254.

Treves, R. (1963). Sociologia del diritto e politica legislative. A proposito di alcuni scritti di A. Podgórecki. Rivista Internationale difilosofia del Diritto, 40(6), 743-747.

Walaszek, Z. (1977). Recent developments in Polish sociology. Annual Review of Sociology, 3, 331-362.

Weaver, M. (1983). Review: Sociological approaches to law edited by Adam Podgórecki and Christopher J. Whelan. The Modern Law Review, 46(1), 116-118.

Wedel, J. R. (1998). Informal relations and institutional change: How Eastern European cliques and states mutually respond. The Anthropology of East Europe Review, 16(1), 4-13.

Wedel, J. R. (2001). Corruption and organized crime in post-communist states: New ways of manifesting old patterns. Trends in Organized Crime, 7(1), 3-61.

Wedel, J. R. (2009). Shadow Elite: How the world’s new power brokers undermine democracy, government, and the free market. New York: Basic Books.

Wicenty, D. (2009). Zjazd zapomniany - zjazd obserwowany. O Piatym Ogólnopolskim ZjeZdzie Socjologicznym w Krakowie (22-25 stycznia 1977 r.). Przeglęid Socjologiczny, 58(2), 105-127.

Wicenty, D. (2010a). Trzy dekady wobec SB: nieznany wymiar biografii Adama Podgóreckiego. Profilaktyka Społeczna i Resocjalizacja, 15, 199-254.

Wicenty, D. (2010b). Socjologia nieposłuszna w PRL? O funkcjonowaniu Zakładu Socjologii Norm i Patologii Społecznej w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji w latach 1972-1976. In D. Wicenty, & P. Łuczeczko (Eds.), Jedna nauka - wiele historii. Dzieje subdyscyplin socjologicznych w Polsce (pp. 39-50). Gdansk: Uniwersytet Gdaiński.

Wicenty, D. (2013). Wokoł projektu biografii Adama Podgóreckiego: wyzwania koncepcyjne, metodologiczne i społeczne. Przeglęid Socjologii Jakościowej, 9(4), 82-102.

Ziegert, K. A. (1975). Zur Effectivitat der Rechtsoziologie und die Rekonstruktion der Gesellschaft durch Recht. Stuttgart: Enke.

Ziegert, K. A. (1977). Adam Podgórecki’s sociology of law: The invisible factors of the functioning of law made visible. Law & Society Review, 12(1), 151-180.

Zybertowicz, A. (2009). Kontrola społeczna trzeciego stopnia. In J. Kwaśniewski & J. Winczorek (Eds.), Idee naukowe Adama Podgóreckiego (pp. 152-178). Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

& Daniel Wicenty

daniel.wicenty@ipn.gov.pl

¹⁷ Those elements of Kolakowski’s involvement were criticised at some point by David Joravsky in a review article of Main Currents of Marxism (Joravsky 1981). Podgórecki talked about Kolakowski’s scientific volte-face critically many times; presenting him as an example of a semi-instrumental scholar, he wrote “Kolakowski’s main treatise, Main Currents of Marxism (1978) is a repetition of his earlier lectures in Warsaw during the Stalinist period. In the Western edition, instead of placing a «yes» before each sentence, he blithely substitutes a «no»’’ (Podgórecki 1997: 111).

^{^[1]} University of Gdansk, Institute of National Remembrance (IPN), Al. Grunwaldzka 216, 80-266 Gdansk, Poland

^{^[2]} Quoted from: Research Committee on Sociology of Law, Adam Podgórecki Prize, http://www.isa- sociology.org/en/research-networks/research-committees/rc12-sociology-of-law/rc12-awards/, the last visit 10th May 2017.

^{^[3]} For some interesting biographical contents see also the IPSiR page (in Polish): http://www.ipsir.uw.edu. pl/o-instytucie/katedry-i-zaklady/katedra-socjologii-norm-dewiacji-i-kontroli-spolecznej/strony-pamieci- profesora-adama-Podgóreckiego, the last visit 23rd November 2017.

^{^[4]} In Poland an exceptionally interesting collection of essays and memoirs written by some surviving members of the Club, including Podgórecki, was published in 1996 (Rozmarynowicz 1996).

^{^[5]} From that moment Czapow’s and Podgórecki’s paths of life converged. Czapow, along with Podgórecki, was a founding father of the Institute for Social Prevention and Resocialization at the University of Warsaw in the early 1970s. Later, after an imposed reorganization of the Institute in 1976, first Podgórecki, then Czapow were sacked. Czapow, who died prematurely in 1980, is another example of an original scholar, criminologist, and educator, whose intellectual potential was blocked and health ruined in communist Poland (Kaczyiiska 2003).

^{^[6]} Its formation was surrounded by controversy. Polish historians are engaged in a dispute as to what extent the Club was initiated and inspired by the security apparatus (see, for example, Friszke 2004; Jedlicki 1963). It was likely created to sound out the mood among the intelligentsia and identify potentially dangerous leaders and networks.

^{^[7]} For example, it was there that he met and made friends with Aleksander Matejko who later, in the 1970s, became like Podgórecki an involuntary emigrant and settled in Canada.

^{^[8]} What is worth mentioning is that Ossowska was a former pre-war student of Kotarbmski.

^{^[9]} Two volumes of Si-tien’s stories were dedicated to Merton.

^{^[10]} It is worthy of note that even today in the circles of Polish sociology there exist two diametrically different images of Podgórecki as a person. The first, cultivated mainly by his former students, shows an honest, courageous and considerate individual. The other portrays him in clearly negative terms as someone perennially quarrelsome and controversial. It will be a biographer’s task to explore and assess those divergent opinions (Wicenty 2013).

^{^[11]} ‘‘Dirty togetherness” refers to some informal circumstances within an organizations (interactions, more or less durable relations between members and interests bonding them together) which result in shifting crucial and mission-rooted goals.

^{^[12]} After Podgórecki’s death, the Dean of Arts and Social Sciences at Carleton University, Professor William Jones, wrote to his widow, Maria Łoś: ‘‘The position of Distinguished Research Professor is jealously guarded by the University and awarded only to scholars who are at the head of their field. Adam, in fact, was one of the true giants in the discipline’’ (letter dated August 24, 1998).

^{^[13]} The story of Maria Łoś is parallel to Podgórecki’s life in astonishingly many aspects and deserves broad elaboration itself. Her academic career started at Warsaw University, where she was involved in the process of constituting IPSiR and finally shared with Podgośrecki the role of victim of its ‘‘reorganization’’. She also left communist Poland in late 1970’s and got compulsory exile status. In Canada Maria Łosś as a recognized social researcher was a professor of criminology at the University of Ottawa for 26 years (1981-2007).

^{^[14]} As useful points of reference we may cite, on the one hand, one of the classics of world sociology Erving Goffman, and on the other Piotr Sztompka, currently one of the most reviewed Polish sociologists. According to JSTOR, Goffman’s Forms of Talk (1981), one of his most frequently reviewed books had eleven reviews. In the case of Sztompka, his most reviewed books Society inAction: The Theory of Social Becoming (1991) and Robert K. Merton: An Intellectual Profile (1986) each received five reviews.

70. 80. 90. Year 2000 and after

Fig. 1 The number of English-language articles quoting Adam Podgórecki’s works in individual decades. Source: the JSTOR base

^{^[15]} Law and Society Association was established in the USA in 1964, 2 years after the creation of the Research Committee on Sociology of Law (ISA). It grew rapidly and now counts thousands of members.

^{^[16]} For an interesting example of such an approach to the biographical analysis—see McLaughlin (1998).

^{^[17]} The publication and reception of The Coming Crisis of Western Sociology by Alvin W. Gouldner from 1970 can be the milestone of the process of the increasing influence of Marxism on Western sociology.

^{^[18]} In this context Gella in the review of A Story of a Polish Thinker wrote about “naïve views of Westerners’’ (Gella 1989: 311).

^{^[19]} Even Kennedy, who knows the Polish realities so well and who highly valued Podgórecki, finishes his review of Polish Society with a remark about the Polish sociologist’s frustrations and his emotional involvement in the described phenomena (Kennedy 1995: 223).

^{^[20]} Two weeks before his death, he actively participated in Sociology of Law and Sociotechnics sessions and board meetings at the World Sociological Congress in Montreal.

^{^[21]} From among his many books published in English, only two were translated into Polish: Polish Society (1994) was published in Poland in 1995 and A Sociological Theory of Law (1991) in 1998.